کشور که در آغاز مجلد دوم گذاشته شده است. از آن میان نیز تنها معرفی آثار دوره اسلامی در این دو مجلد انجام گرفته است، اما از بناهای

تربت پاکان، ج 1، ص: 2

دوره پیش از اسلام مانند آتشکده ها و پرستشگاه ها و نقوش کوه ها و تپه ها و اتلال و میل های میان راه ها و آثار بازمانده آبادی های قدیم این منطقه و غارها و بناهایی همچون قلعه گبری و کاروانسراسنگی و قصر دختر و دیگر قلاع و کاروانسراها و بناهای مربوط به آن دوره که شمار آنها در این محدوده کم نیست (نیز ابنیه مشابه آن در دوره اسلامی چون قلاع و کاروانسراهای این دوره و سدها و بازمانده باروها و نظایر آن) در این نوشته سخنی نیست. زیرا معرفی این گونه آثار به سبک صحیح علمی نیازمند آشنایی و تخصصی است که صاحب این قلم فاقد آن است، بنابراین صلاحیت و حق بحث در این مورد را ندارد. امید است که صاحب همتی از اهل فن به شناساندن آن گونه آثار محدوده مورد سخن نیز برخیزد.

*** اینک نخستین مجلد کتاب که ویژه آستانه مقدس قم است. این مجلد در سه بخش تدوین شده که بخش نخست تاریخ آستانه (همراه کتاب شناسی آن)، و بخش دوم معرفی بناها و تزیینات، و بخش سوم اسناد و احکام مربوط بدان خواهد بود . تقسیمات داخلی هریک از بخش ها در آغاز آن گفته شده است.

قم- ماه رمضان سال 1395 (ه. ق)

سید حسین مدرسی طباطبائی

تربت پاکان، ج 1، ص: 3

پاکان، ج 1، ص: 4

رواق ها 57

مسجد بالاسر 61

مسجد موزه 61

ایوان طلا و مرافق و مناره ها 62

ایوان آینه و مناره ها 68

2- صحن عتیق: ایوان شمالی صحن عتیق 73

سردر شمالی (ایوان جنوبی مدرسه فیضیه) 75

بقعه فتحعلی شاه 78

بقعه محمد شاه 88

بقعه مهد علیا 91

بقاع دیگر صحن عتیق 92

3- صحن نو: کتیبه گرداگرد 96

ایوان شرقی 103

ایوان جنوبی 105

ایوان شمالی 106

ایوانچه ها 108

سردرها 109

4- مقابر پادشاهان صفوی: مقبره شاه صفی 112

مقبره شاه عباس دوم 113

مقبره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین 117

تربت پاکان، ج 1، ص: 5

بخش سوم

اسناد

[121- 382]

I

وقف نامه ها: 1) وقف نامه مورخ رمضان 594 127

2) وقف نامه مورخ رمضان 720 130

3) وقف نامه مورخ رمضان 760 131

4) وقف نامه شاه بیگی بیگم مورخ صفر 929 131

5) وقف نامه شاه طهماسب 141

6) وقف نامه علی قلی خلیفه مورخ ذ ق- 954 142

7) وقف نامه شاه طهماسب مورخ رجب 961 143

8) وقف نامه شاه طهماسب مورخ رمضان 997 147

9) وقف نامه از قرن دهم 148

10) وقف نامه مورخ ذ ق- 1001 148

11) وقف نامه مورخ شوال 1023 149

12) وقف نامه شاه عباس اول مورخ ذ ق- 1037 149

13) وقف نامه جده شاه صفی مورخ رجب 1052 151

14) وقف نامه مادر شاه صفی مورخ رجب 1053 152

15) وقف نامه خسرو امیر شکار مورخ ذ ق- 1053 153

16) وقف نامه مورخ ج 2- 1062 154

17) وقف نامه میر محمد هاشم گیلانی مورخ 1064 155

18) وقف نامه محمد مهدی حسینی مورخ ع 2- 1077 155

19) وقف نامه جمشید خان قوللر آقاسی مورخ ج 2- 1077 156

20) وقف نامه همسر شاه عباس دوم (از همین سال) 158

تربت پاکان، ج 1، ص: 6

21) وقف نامه صفی قلی حاکم دشتستان وزیر فارس (از همین سال ها) 159

22) وقف نامه شاه سلیمان مورخ ج 1- 1085 161

23) وقف نامه شاه سلیمان مورخ رجب 1086 162

24)

وقف نامه مورخ ع 2- 1088 163

25) وقف نامه شاه سلیمان مورخ رمضان 1089 164

26) وقف نامه آقا کافور صاحب جمع خزانه مورخ رجب 1094 165

27) وقف نامه مادر شاه سلیمان مورخ ج 1- 1098 167

28) دو وقف نامه از ساوه مربوط به همین قرن 169

29) وقف نامه مادر شاه سلیمان مورخ ذ ح- 1105 170

30) وقف نامه شاه سلطان حسین مورخ 12 شعبان 1118 170

31) وقف نامه شاه سلطان حسین (به خط آقا جمال خوانساری) 173

32) وقف نامه مورخ ع 1- 1139 173

33) وقف نامه مورخ ج 1- 1140 174

34) وقف نامه همسر شاه سلطان حسین مورخ صفر 1143 175

35) وقف نامه مورخ رجب 1157 176

36) وقف نامه مورخ ذ ح- 1164 177

37) وقف نامه مورخ رمضان 1194 178

38) وقف نامه فتحعلی شاه قاجار مورخ رمضان 1216 178

39) وقف نامه مورخ ذ ح- 1221 180

40) وقف نامه فتحعلی شاه قاجار مورخ شوال 1222 181

41) چهار وقف نامه از سال های 1230- 1238 182

42) وقف نامه فتحعلی شاه قاجار مورخ شوال 1242 185

43) وقف نامه فتحعلی شاه قاجار مورخ رمضان 1244 186

44) وقف نامه خسرو خان والی کردستان مورخ صفر 1249 186

45) وقف نامه ام سلمه دختر فتحعلی شاه از سال 1250 187

46) دو وقف نامه از سال های 1250 و 1259 188

تربت پاکان، ج 1، ص: 7

47) وقف نامه میرزا محمد صادق کدخدای طهران مورخ 1260 189

48) وقف نامه ناصر الدین شاه مورخ ع 2- 1272 190

49) وقف نامه مورخ ع 1- 1295 191

50) وقف نامه مورخ ذ ح- 1311 191

II

اسناد و احکام مشاغل گوناگون آستانه:* تولیت قدیمی 195

51) فرمان جهان شاه مورخ ج 1- 867 203

52) فرمان اوزون حسن مورخ شعبان 874 206

53) فرمان یعقوب بیک مورخ رمضان 884 209

54) فرمان الوند بیک مورخ رجب 904 213

55) فرمان شاه اسماعیل مورخ ج 2-

918 216

56) فرمان شاه اسماعیل مورخ ع 1- 920 218

57) فرمان شاه طهماسب مورخ شوال- 931 220

58) فرمان شاه طهماسب مورخ ج 1- 948 224

59) فرمان شاه طهماسب مورخ ج 2- 973 227

60) فرمان شاه عباس اول مورخ شوال- 1017 229

61) مثال میرزا رفیع شهرستانی صدر مورخ رمضان 1036 231

62) مثال میرزا مهدی صدر از سال های 1063- 1073 233

63) مثال میرزا ابو طالب رضوی مورخ شعبان 1077 234

64) مثال میرزا محمد باقر خلیفه سلطانی صدر شاه سلطان حسین 235

65) سند دورویه از روزگار طهماسب دوم (فرمان شاه و مثال صدر) 236

66) فرمان آقا محمد خان قاجار 237

67) چند سند از دوره قاجار 237

* تولیت جدیدی (تفویضی) 243

68) مثال مورخ رمضان 1129 249

تربت پاکان، ج 1، ص: 8

69) فرمان شاه سلطان حسین مورخ ذ ح- 1134 249

70) فرمان طهماسب دوم مورخ ج 2- 1142 249

* استیفاء 251

71) فرمان شاه سلیمان مورخ رمضان 1089 254

72) فرمان شاه سلطان حسین مورخ ع 2- 1114 255

73) فرمان شاه سلطان حسین مورخ ع 1- 1120 256

74) مثال میرزا محمد باقر خلیفه سلطانی مورخ صفر 1134 257

75) سند دورویه مورخ ج 1- 1136 (فرمان شاه و مثال صدر) 259

76) فرمان فتحعلی شاه مورخ ع 1- 1229 261

77) فرمان فتحعلی شاه مورخ ج 2- 1235 261

78) فرمان فتحعلی شاه مورخ 1244 262

79) فرمان فتحعلی شاه مورخ صفر 1246 264

80) فرمان محمد شاه مورخ ج 1- 1259 264

* صاحب نسقی 265

81) فرمان نادر شاه مورخ ج 2- 1153 267

82) فرمان ابراهیم خان افشار مورخ ذ ق- 1160 269

83) حکم خداداد مورخ ج 2- 1167 270

84) فرمان فتحعلی شاه مورخ ع 1- 1212 271

85) فرمان فتحعلی

شاه مورخ رجب 1222 272

86) فرمان فتحعلی شاه مورخ محرم 1248 274

87) فرمان فتحعلی شاه مورخ ج 2- 1248 275

88) فرمان ناصر الدین شاه مورخ ج 2- 1271 277

89) تعلیقه متولی باشی مورخ ذ ح- 1271 278

90) حکم وزارت معارف مورخ 12 صفر 1328 280

91) فرمان احمد شاه قاجار مورخ ذ ح- 1333 281

تربت پاکان، ج 1، ص: 9

* سرکشیکی 283

92) فرمان ناصر الدین شاه مورخ ج 1- 1311 285

93) فرمان فتحعلی شاه مورخ ذ ق- 1214 287

94) فرمان فتحعلی شاه مورخ شوال 1219 289

95) خطاب مورخ ذ ح- 1225 290

96) تعلیقه مورخ ج 1- 1235 291

97) فرمان فتحعلی شاه مورخ شوال 1244 292

98) فرمان محمد شاه مورخ رمضان 1250 293

99) نامه ای از میان سال های 1250- 1258 294

100) نامه ای از سال 1258 295

101) تعلیقه متولی باشی مورخ ذ ق- 1258 296

102) فرمان محمد شاه مورخ صفر 1259 297

103) فرمان ناصر الدین شاه مورخ شعبان 1265 299

104) حکم امام ویردی شاهین قلیجی مورخ محرم 1226 300

105) حکم شاهزاده حسنعلی فرمانفرما مورخ ج 1- 1227 301

106) تعلیقه متولی باشی مورخ ع 1- 1262 302

107) تعلیقه متولی باشی مورخ صفر 1264 303

108) حکم مورخ 1223 304

109) حکم نایب السلطنه کامران میرزا مورخ رجب 1297 305

110) عریضه سید حسین سرکشیک و دستخط ناصر الدین شاه 306

111) رقم نایب السلطنه کامران میرزا مورخ ع 1- 1304 306

112) حکم امین السلطان صدر اعظم مورخ رجب 1307 307

113) حکم امین السلطان صدر اعظم مورخ رجب 1309 308

114) فرمان کریم خان زند مورخ 1188 310

115) فرمان فتحعلی شاه مورخ شوال 1233 310

116) تعلیقه متولی باشی مورخ 1263 311

117) فرمان ناصر الدین شاه 312

تربت پاکان، ج 1، ص: 10

* تدریس 313

118)

فرمان شاه سلیمان مورخ 1096 315

119) فرمان مورخ 1164 315

120) قباله دورویه مورخ رمضان 1190 و ع 1- 1191 316

* خطابت 320

121) وقف نامه مادر شاه سلیمان مورخ رجب 1106 318

122) فرمان فتحعلی شاه مورخ ذ ق 1246 320

123) فرمان فتحعلی شاه مورخ ع 1- 1249 321

124) فرمان محمد شاه مورخ ج 2- 1251 322

* حافظی 324

125) تعلیقه متولی باشی مورخ ذ ح- 1193 325

126) مصالحه نامه مورخ ج 1- 1228 327

127) فرمان فتحعلی شاه مورخ ج 2- 1233 327

128) فرمان فتحعلی شاه 328

129) تعلیقه متولی باشی مورخ ج 2- 1273 328

130) مصالحه نامه مورخ میزان 1274 330

* ضابطی 331

131) فرمان فتحعلی شاه مورخ رجب 1212 331

132) خطاب محمد ابراهیم 332

133) فرمان فتحعلی شاه مورخ ذ ح- 1217 334

* کفشداری 336

134) حکم عباس میرزا نایب السلطنه مورخ ذ ح 1219 336

135) فرمان فتحعلی شاه مورخ ع 1- 1223 337

136) مصالحه نامچه مورخ ذ ح- 1235 338

137) تعلیقه متولی باشی مورخ ج 1- 1252 340

138) عریضه کفشداران به امین السلطان و پاسخ آن مورخ 1304 341

* خدمت 343

139) فرمان علی مراد خان زند مورخ ج 1- 1195 343

تربت پاکان، ج 1، ص: 11

140) تعلیقه متولی باشی مورخ ع 2- 1227 345

141) فرمان فتحعلی شاه مورخ محرم 1233 345

142) فرمان فتحعلی شاه مورخ ج 2- 1243 347

143) تعلیقه متولی باشی مورخ ع 2- 1262 348

144) فرمان ناصر الدین شاه مورخ ع 2- 1268 349

145) فرمان ناصر الدین شاه مورخ ع 1- 1291 350

III

فردها و طومارها: 146) رساله علی آبادنامه سرکار محمد کاظم خان کاشانی 352

147) نسخه جمع و خرج آستانه مربوط به ربع اخیر قرن سیزدهم 368

148) طومار تقسیم غله مستمری آستانه مورخ 1213 369

149) مصالحه نامه اجاره موقوفات

آستانه مورخ 1260 369

150) صورت فرش های سرکاری مورخ رجب 1285 373

151) کشیک نامچه مورخ ج 1- 1236 374

152) کشیک نامچه مورخ شعبان- 1245 375

153) کشیک نامچه مورخ ج 2- 1267 376

154) کشیک نامچه مورخ ذ ح- 1273 377

155) ثبت موقوفات آستانه از کتابچه موقوفات و خالصه جات 379

تصاویر- فهرست ها

تربت پاکان، ج 1، ص: 13

مدفون شده اند که از آن جمله در فاصله میانه دو قرن سوم و چهارم چند تن از نوادگان امام جواد (ع) که برای برخی از ایشان قبه ای پیوسته به قبه حضرت ستی فاطمه بنیاد نهادند و سادات حمزیه که دو قبه در نزدیک تربت منور از آن ایشان بوده است ، قبه ای نیز سادات شجریه

تربت پاکان، ج 1، ص: 20

داشته اند و بعضی دیگر .

در پیرامون میانه قرن پنجم امیر ابو الفضل عراقی از رجال دوره طغرل اول سلجوقی (429- 465) بنای روضه مقدس را تجدید نمود. این بنا تا نیمه دوم قرن ششم برجای بوده و گویا تا آغاز دوره صفوی پاییده است. عالم جلیل شیعی شیخ عبد الجلیل رازی قزوینی در کتاب شریف النقض- که پیرامون سال 560 به نگارش درآمده است- در شمار امراء و بزرگان شیعی که عهده دار مناصب حکومتی بوده اند می نویسد:

«امیر ابو الفضل عراقی در عهد سلطان طغرل کبیر مقرب و محترم بود. باروی شهر ری او کرد و باروی قم او نهاد.

به مسجد جامع عتیق قم مناره ها او فرمود. مشهد و قبه فاطمه بنت موسی بن جعفر علیها السلام او کرد و خیرات بی مر که به ذکر همه کتاب بیفزاید »

در همین کتاب اطلاعاتی نفیس و منحصر درباره وضع آستانه قم در قرن ششم آمده است. از آن برمی آید که در نیمه دوم این قرن مشهد حضرت ستی فاطمه «با اوقاف و مدرسه و فقهاء و ائمه به زینت تمام و قبولی عظیم » بوده و «نور و نزهت و برکت مشهد ستی فاطمه بنت موسی بن جعفر ظاهر و باهر، و امرا و وزراء آن را معتقد- به آثار خیرات

و انوار برکات که دیده اند و شنیده اند- »، و «اهل

تربت پاکان، ج 1، ص: 21

قم به زیارت فاطمه بنت مطهره موسی بن جعفر که ملوک و امراء عالم- حنفی و شافعی- به زیارت آن تربت تقرب نمایند » می شتافته اند.

در آغاز قرن هفتم امیر مظفر بن احمد بن اسماعیل نواده مختص الملوک ابو نصر احمد بن فضل بن محمود کاشی وزیر مشهور سلطان سنجر سلجوقی

تربت پاکان، ج 1، ص: 22

مرقد شریف را با خشت های کاشی زرفام این عهد تزیین نموده است. از وقف هایی که بعضی امرای بزرگ این دوره بر تربت منور نموده اند آگاهی هایی در دست است که پس از این خواهیم دید. در این قرن ها تا آغاز فرمانروایی سلسله صفوی آستانه قم از حرمت و عظمتی بسیار برخوردار بوده است. خواجه شمس الدین صاحب دیوان هنگامی که از ترس جان به هر سو گریزان بود به قم آمده، در این مشهد شریف فرود آمد و در آن مزار متبرک معتکف شد و امیری که توانسته بود خواجه را از پناه تربت منور بیرون برد مورد توجه و رعایت قرار گرفت و این نیک می رساند که این مزار در آن عهد از چه مایه حرمت و تقدس برخوردار بوده است.

در دوره تیموریان و ترکمانان و پیش از آن تولیت آستانه قم مقامی برجسته و بزرگ بود که- چنان که در جای خود خواهد آمد- با «نشان ها» و فرمان هایی مخصوص و مجلل از پادشاهان وقت تعیین می گردید.

*** با استیلای صفویان بر تاج وتخت در آغاز قرن دهم به همان گونه که دیگر مظاهر تشیع در ایران به یک باره راه کمال گرفت، مشاهد متبرک منسوب به خاندان گرامی پیامبر خدا (ص) نیز

تحولاتی بسیار در جهت آبادانی و رواج و رونق و تجدید و تعمیر یافت. در دهه سوم این قرن شاه بیگی بیگم همسر شاه اسماعیل صفوی قبه پیشین حرم را برداشت و تجدید نمود و ایوان شمالی را بنیاد نهاد و املاکی بسیار بر آن موقوف داشت که وقف نامه او را پس از این خواهیم دید . شاه طهماسب

تربت پاکان، ج 1، ص: 23

دومین پادشاه این سلسله نیز نسبت به این مزار شریف توجه بسیار نمود و جز موقوفاتی که برای آن قرار داد در سفرهای خود به قم در ترویج و عمارت آن- چنان که دیگر مزارات این شهر- کوشش بسیار کرد. در سفر سال 949 «همگی اوقات فرخنده ساعات به زیارت مشاهد متبرک و اماکن مشرفه که در آن بلده فاخره واقع است مصروف داشتند و در عمارت و رواج و رونق و نظم و نسق هریک از آن مزارات با برکات توجه فرموده، مبلغ های کلی از خزانه عامره به جهت اخراجات آن شفقت کردند و بر بعضی امکنه و مزارات املاک وقف فرموده، بر مابقی سیورغالات تعیین کردند ... ». او همه ساله چند هزار تومان زر نقد از خزانه عامره به آستانه معصومه قم و مشهد مقدس رضوی و حضرت عبد العظیم و اردبیل می فرستاد همچنان که هرساله مبلغ های کلی زر به سادات قم و مشهد انعام می نمود .

در همین دوره اعتماد الدوله قاضی جهان حسینی وزیر طهماسب دیواره کاشی گرد مرقد را بنا نهاد. سردر شمالی صحن عتیق نیز به عهد طهماسب بنیان شد. دفن شاهزاده سلطانم خواهر کوچک او به سال 969 در جوار آستان مقدس قم و پس از او دیگر

شاهزادگان صفوی مانند شاهزاده زین العابدین میرزا فرزند

تربت پاکان، ج 1، ص: 24

طهماسب در 980 ، گوهر سلطان خانم فرزند دیگر او و دیگران نموداری از توجه خاص دربار صفوی به این مزار است که به خصوص به خاطر سلطه عثمانی بر مشاهد عراق عرب و ترکتازی های اوزبک بر مشهد رضوی پیوسته رو به فزونی بود.

پس از طهماسب، شاه خدابنده که مادر او حدود نیم قرن یا بیشتر ساکن قم بود در آغاز جلوس بر تخت سلطنت به قم آمده، به زیارت آستانه مقدسه منوره سمیه سیده النساء فی العالمین سرافراز گشت . توجهات خاص دربار صفوی و اعتبار و حرمت آستان مقدس قم پس از این دوران نیازمند ذکر نیست و شواهد آن را از موارد مختلف تواریخ این عهد چون خلاصه التواریخ و عالم آرا و ذیل آن و خلدبرین و نقاوه الاثار و روضه الصفویه و جز اینها می توان دریافت.

دفن شاه صفی به سال 1052 در جوار حرم مطهر بنایی در جهت جنوب بر ابنیه حرم افزود و آن را بیش از پیش منظور نظر دستگاه فرمانروایی آن عصر ساخت که این خود در پیشرفت و توسعه و تکامل آستانه قم تأثیری بسزا داشت.

عباس دوم چندین بار به قم آمد و از گرد راه به زیارت حرم مقدس و مضجع صفی می شتافت و در ایام اقامت خود در این شهر که گاه از دو ماه درمی گذشت مکرر سعادت زیارت آستانه مقدس می یافت و به اطعام و انفاق بر عموم فقراء و مجاوران

تربت پاکان، ج 1، ص: 25

فرمان می داد . در دوره او بنابر آنچه از وصف شاردن سیاح فرانسوی مستفاد می شود بناهایی چند بر آستانه قم افزوده

شده که برخی از آنها در تعمیرات فتحعلی شاهی از میان رفته است. وصف هایی که همین سیاح و تاورنیه و پیترو دلاواله و جملی کارری و دیگران از آستانه مقدس در این قرن و اندکی پس از آن نموده اند چهره ای روشن از وضع و حال آن عهد آستانه به دست می دهد.

شاه عباس دوم برای خود مدفنی در جنوب غربی حرم مطهر تهیه دید که پس از درگذشت به سال 1077 در آنجا به خاک رفت. موقوفات شاه سلیمان و وزراء و بزرگان درگاه او بر آستان مقدس و مضجع شاهان صفوی پس از این بسیار است.

شاه سلیمان نیز برای خود مدفنی در همان جهت حرم تدارک دید که در سال 1105 در آنجا مدفون شد . به این ترتیب آستانه قم در دوره صفوی با این تحولات تغییراتی بسیار و دگرگونی آشکار یافت و مرافق و بیوتاتی بر آن افزوده شد.

افغان ها بنابر آنچه نوشته اند همچنان که بر قم صدمه بسیار وارد آوردند از آستانه و قبور شاهان صفوی نیز مال بسیار یافته و به یغما برده اند. در این دوره جسد شاه سلطان حسین نیز در جوار حرم مطهر به خاک سپرده شد و مقبره ای دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 26

نیز از اجساد سی و یک تن شاهزادگان صفوی که به فرمان محمود افغان کشته شدند بر مقابر صفویان در جوار آستانه مزید گردید . پس از این دوره نیز بسیاری از بازماندگان دودمان صفوی در این مزار مدفون شده اند که ازجمله آنهاست همسر شاه سلطان حسین و مادر طهماسب دوم که در 1180 درگذشت .

در سال 1162 میر سید محمد مرعشی که آن هنگام در قم بود و

پس از آن از این شهر به مشهد رفته، با نام شاه سلیمان دوم تاج گذاری کرد مقرنس قبه مطهر را تجدید نمود و عمارت حرم را اصلاح و تعمیر کرد .

ازاین پس تا پایان قرن دوازدهم آستانه قم تحولات و تغییراتی دیگر نیز یافته است. این نکته نیز باید گفته شود که در دوره صفوی و پس از آن جز آنچه گذشت بیوتاتی دیگر نیز گرد مزار احداث شد و جز شاهان رجال دیگر این دوره هم در تعمیر و توسعه آستانه مقدس سهمی بسزا داشته اند.

*** فتحعلی شاه دومین پادشاه دودمان قاجار در دوران فرمانروایی خویش نسبت به قم و آستانه مقدس آن توجهی خاص داشت و در آبادانی آن دو کوششی بسیار نمود به طوری که باید گفت عظمت و توسعه آستانه مقدس در دو جهت تزیینات و مرافق و بیوتات، و آبادانی و تجدید حیات قم پس از ویرانگری و کشتار افغانان و غارتگری و چپاول ابراهیم خان ابدالی و حمله و محاصره آقا محمد خان قاجار

تربت پاکان، ج 1، ص: 27

در نیمه دوم ع 1- 1199 تا حدودی بسیار مرهون توجهات و اهتمام خاص این پادشاه بوده است.

او در آغاز سلطنت خود نذر نموده بود که مبلغ یکصد هزار تومان زر در تجدید بنا و افزودن مرافق و آراستن آستانه مقدس قم مصروف دارد و ازاین رو در نخستین سال سلطنت خویش «حکم همایون به تذهیب قبه فیض توأمان دره طاهره نبوی و بقعه طیبه بضعه موسوی یعنی معصومه قم صادر فرمود و اشارت رفت که قبل از اتمام تذهیب در زرین بر آن آستانه کروبی آشیانه نصب کردند. به خسرو دین پرور چراغ علی خان نوایی

در خورشید پیکر را به دار الایمان قم برده در جای خویش نصب گردید . تذهیب قبه منوره هم به نحو مقرر کما هو حقه به عمل آمده، نقود کثیر و وجوه خطیر صرف این کار فرخنده آثار شد » و در سال بعد (1214) «لوای فلک فرسا از دار السلطنه طهران به سمت دار الایمان قم به عزم زیارت مضجع مطهر گوهر درج نبوت و رسالت فاطمه بنت موسی بن جعفر- علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر- جهان آرا گردید. بعد از ورود به آن مکان فیض بنیان شرایط زیارت و خشوع و لوازم استکانت و خضوع به جای آورده، از حضرت ایشان استمداد همت و طلب شفاعت کردند و چند شب متوالی

تربت پاکان، ج 1، ص: 28

در آن بقعه مبارکه به تلاوت آیات و حفظ مواقیت صلوات عزت دارین و رستگاری نشأتین مسألت، و دامن عجزه و مساکین را از سیم و زر رشک دامن کان و علماء و سادات آن مکان را به رواتب مقرره و انعامات متکاثره و احسان بی پایان مسرور و شادمان فرمودند و معماران هنرپیشه و مهندسان اقلیدس اندیشه را به تعمیر بقاع و مساجدی که به مرور شهور و اعوام صفت اندراس و انهدام یافته بود اشارت رفت و حکم قضاآیین بر بنای مدرسه جدیده معروف به فیضیه و تذهیب قبه میمونه حضرت معصومه و تعمیر مسجد امام حسن عسکری (ع) و تجدید دار الشفا و کاروانسرای وقفی آستانه مقدسه و حمام و بازار به جهت زوار و مجاورین آستان ملایک آشیان شرف نفاذ یافت که نگاشتن شرح آن ابنیه سپهر بنیان بر صفحه بیان امکان نخواهد داشت ».

در بهار سال 1215

به دستور او «به تذهیب قبه پاک بضعه طیبه علت غایی آفرینش آب و خاک حضرت معصومه- صلوات اللّه علیها- و بنای مدرسه شروع رفت. معماران دانا و بنایان صنعت نما طاق قدیم را برداشتند و قبه استواری از نو بر نه رواق بلند طاق افراشتند و سدی محکم بر رودخانه قم که از سمت غربی آن روان است بسته و ساحت دو صحن کهن را به یکدیگر پیوسته، مدرسه روح فزا از اشکال هندسه با عرصه خلد معادل جنت مشاکل مشتمل بر حجرات و حیاض و جداول پرداخته اند هر حجره ای از آن غرفه ای از بهشت و انوار قدسش پیدا از گل و خشت مبنی بر چهار ایوان. در غربی آن- که از یک طرف مشرف بر فضای مدرسه است و از یک جهت به رودخانه- بالاخانه مخصوصه برای تمکن شهریار یگانه ساخته گشت و بر یک سمت صحن بالا که متصل به روضه عرش اساس است حجره های زرنگار و بر سمت دیگر آب انباری که سمک بر روی آن ایستاده و عقلای دوربین از

تربت پاکان، ج 1، ص: 29

خوض در آن سر به زانوی فکرت نهاده ترتیب یافت و قبه منوره به آیینی از خشتهای زراندود زینت گرفت که آسمان را خشت زرین مهر از طاق دل افتاد و در صباح و مسا چرخ خمیده پشت با عینک مهر و ماه دیده به نظاره آن گشاد و برحسب حکم اشرف طلبه علوم دین و عارفان معالم یقین که قوانین ملت از ایشان برجاست و لمعه شرایع از مصباح بیانشان برپاست از هر دریچه چون ملک بر دریچه های فلک در تسبیح خوانی و بر هر منظره چون مذاکران کروبی بر

مناظر روحانی در حل اسرار معانی با یکدیگر در مناظره و سخن رانی است ».

به اجمال پوشش زرین گنبد مطهر و دو در زرپوش و بنای صحن عتیق و مأذنه زرین آن و اصل بنای مسجد بالاسر و مدرسه فیضیه و دار الشفا و تجدید تزیین حرم و ایوان شمالی و آغاز تذهیب همین ایوان و آینه کاری حرم از آثار فتحعلی شاه قاجار است که همه از همان وجه نذر انجام یافته است. جهانگیر میرزا قاجار ذیل وقایع سال 1250 در شرح ماجرای آخرین سفر فتحعلی شاه به قم می نویسد:

«در دار الایمان که مدفن بضعه موسی بن جعفر صلوات اللّه و سلامه علیها و علی آبائهاست خاقان مغفور خرج ها کرده و مدرسه و دار الشفا در کمال تنقیح ساخته و گنبد

تربت پاکان، ج 1، ص: 30

مقدس را در کمال خوبی به خشت های طلا و درهای طلا و نقره آراسته اند و آنچه از اسباب زینت مثل قندیل طلا و نقره و زیارت نامه های مکلل به جواهر به قدر امکان در آنجا گذاشته اند. و در ایام سابق نذر فرموده بودند که صد هزار تومان در آن مکان مقدس خرج نمایند در این وقت که بدان مکان مقدس رسیدند بعد از زیارت و آستان بوسی محاسبه وجه نذریه را فرموده، هفده هزار تومان باقی مانده بود. قدری را نقد تحویل فرمودند که خشت طلا ساخته شده در رواق مبارک مصروف شود و قدری را هم مقرر فرمودند که از اصفهان روانه فرمایند تا تمام تنخواه نذر پرداخته آید ... ».

در دار الشفایی که کنار مدرسه فیضیه برای آستانه مقدس ساخته بود جراح و طبیبی را مرسوم سالیانه از سرکار خسرو گیتی مدار

معین رفت که مرضای زوار و غربای آن مزار کثیر الانوار را معالجه نموده و مطالبه حق العلاج ننماید . قریه تبرته از روستاهای بلوک ساروق اراک را «از حکام شرع خریده وقف آستانه متبرکه حضرت معصومه علیها السلام کرد که حال در تصرف خدام آستانه مزبور است ».

در رمضان 1244 دیه سر تومن از روستاهای بلوک فراهان را نیز بر آستانه قم وقف داشت که وقف نامه آن در دفتر آستانه مقدس نگاهداری می شود . وقف نامه ای دیگر از او مربوط به هفت نسخه از مصحف شریف که در 19 رمضان 1216 بر همین آستانه مقدس نیاز داشته بود در اسناد پایان همین مجموعه هست. در اواخر شوال سال 1242 قندیلی که به هزار و دویست مثقال زر احمر و انواع لئالی و گوهر موزون

تربت پاکان، ج 1، ص: 31

و مشحون بود و مقومان آن را به پنج هزار تومان قیمت کرده بودند به مضجع بضعه معصومه محترمه احمدی به شهر قم ایفاد رفت . متن وقف نامه این قندیل مورخ به همین تاریخ نیز در اسناد پایان این مجموعه هست .

او برای خود مقبره ای نیز در جوار حرم مطهر در ضلع شمالی صحن عتیق بنیاد نهاد. در آغاز کار «وقتی که فخر الدوله به عتبات عالیات رفت مقرر فرمود که به قدر پنجاه من از خاک پاک تربت عالی رتبت حضرت امام همام حسین بن علی علیهما السلام مخصوص محل مرقد خاقانی آورده باشد و در بارگاه معصومه قم مضجعی لطیف ساختن فرموده، آن تربت پاک را زینت مرقد خود قرار داده و سنگی مرمر را به حجاری و نقاری امر کرد و اشارت راند که نقش پیکر بی مثال

خاقانی را بر روی آن مرمر بر وجهی اشبه منقوش و منبت کردند و اشعاری چند بر این حالت از طبع صاف جناب صاحب دیوان میرزا محمد تقی علی آبادی صادر و بر آن صفحه محکوک و مثبت افتاد ». او در طول روزگار سلطنت خود مکرر به قم آمد و از بناهای

تربت پاکان، ج 1، ص: 32

خویش در آستانه و شهر و از همین مقبره خود دیدار کرد. آخرین دیدار در روز دوشنبه 18 ج 1- 1250 بود که برای سه روز در قم توقف داشت و سپس به اصفهان رفت و در شب 19 ج 2- 1250 در آنجا درگذشت و در روز پنجشنبه 4 رجب جسد او به قم رسید و در همین مقبره به خاک رفت .

محمد شاه قاجار هم به اقتفای پدر بقعه ای برای خود در ضلع غربی همان صحن فراهم آورد که اکنون مدفن اوست. او در سفر اخیر خود به قم که در اواخر زندگی انجام داد در تزیین و آرایش این بقعه اهتمام تمام مبذول داشت .

در نیمه دوم قرن سیزدهم و سپس قرن حاضر تغییرات بسیار در آستانه پدیدار شده و بیوتاتی نو افزوده شده است که شرح آنها در کتاب های مربوط- به خصوص راهنمای قم- آمده و نیازی به بازگو کردن آنها نیست. مهمترین این تغییرات بنای صحن نو به وسیله میرزا ابراهیم و میرزا علی اصغر خان امین السلطان در سال های 1299- 1305 و ملحقات آن از ایوان آینه و مأذنه ها و جز آن است. آغاز بنای این صحن را ماجراهاست که در جای خود باید نقل شود و در برخی مصادر نیز به اجمال از آن

یاد رفته است .

از این دوره نوشته های مورخ بر بناها و درها و جز آن در حرم و ملحقات آن بسیار دیده می شود که این بحث را با فهرست اجمالی برخی از آنها- که مربوط به خود حرم نه مقابر و بقاع و بیوتات وابسته به آن است- به پایان می بریم:

تربت پاکان، ج 1، ص: 33

1274 پایان کتابه ضریح سیمین حاکی از ساخت و نصب آن در این سال (ماده تاریخ در دیوان سروش: 1276)

1276 تاریخ درهای خاتم تقدیمی میرزا نصر اللّه فراهانی

1278 تاریخ ساعت اهدائی مشکوه الملک

1285 تاریخ بنای مأذنه های ایوان طلا به وسیله حسین خان شهاب الملک شاهسون

1293 انجام کتابه در خاتم تقدیمی عزت الدوله خواهر ناصر الدین شاه

1296 انجام کتیبه سردر کریاس راهرو میان دو صحن

1301 انجام کتیبه ایوان شمالی صحن عتیق

1301 تاریخ تذهیب قبه مأذنه های ایوان طلا به وسیله کامران میرزا نایب السلطنه

1302- 1305 پایان کتیبه های صحن نو و ایوان ها و سردرهای آن

1305 تاریخ پوشانیدن ازاره حرم با سنگ مرمر به وسیله اسماعیل خان امین الملک برادر امین السلطان (تحفه الفاطمیین 1: 142)

1310 پایان کتابه در سیمین تقدیمی حسینقلی خان نظام السلطنه

1314 کتابه در سیمین دیگر از همو

1318 پایان کتیبه رواق جنوبی حرم حاکی از تعمیر آن با افزودن همین کتیبه به دستور امین السلطان

تربت پاکان، ج 1، ص: 34

علامه [قم]، 1350 ش، جیبی، 202 ص+ 16 ص عکس.

4- مفلس، شیخ محمد حسین: احوالات حضرت فاطمه معصومه، مخطوط .

تربت پاکان، ج 1، ص: 35

5- منصوری، مهدی: حیاه الست یا زندگانی حضرت معصومه، کتابفروشی صحفی [قم]، 1380 ق، رقعی، 32 ص.

چاپ های دیگر هم دارد.

از دیوان های شعر- نیز مقالات مربوط، کتابی می خواهد.

1) رازی- محمد: آثار الحجه، چاپ قم- 1332 ش، جلد یکم ص 7- 10.

2) ارباب قمی- محمد: اربعین الحسینیه، تهران- 1330 ق، ص 4- 7.

3) دالمانی- هانری رنه: از خراسان تا بختیاری، ترجمه فره وشی، چاپ تهران- 1335، ص 850- 857.

4) فیض- عباس: انجم فروزان، چاپ قم- 1322، ص 56- 144.

5) ارجستانی کچوئی- محمد علی: انوار المشعشعین، مجلد سوم، باب هفتم، نور مشعشع سوم: ص 268- 275 عکس کتابخانه آقای مرعشی- قم.

6) زاهد جلیل (و) رهتابی محمد رضا: ایران زمین، چاپ تهران- 1348، ص 134- 135.

7) مجلسی- محمد باقر: بحار الانوار، چاپ کمپانی، جلد یازدهم- ص 317 و چهاردهم- ص 340 و بیست و دوم- 296/ 297.

8) فیض- عباس: بدر فروزان، چاپ قم- 1324، ص 5- 6.

9) بدایع نگار- میرزا مهدی خان: بدایع الانوار فی احوال سابع الائمه الاطهار، چاپ 1306 ق- تهران، ص 285- 288.

10) حسینی قمی- محمد مهدی: بوارق، نسخه ش 186 کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار وش 3710 کتابخانه ملی ملک- تهران.

تربت پاکان، ج 1، ص: 37

11) ارباب- محمد تقی بیک: تاریخ دار الایمان قم: چاپ قم- 1353، ص 33- 37.

12) فیض- علی اکبر: تاریخ قم، مخطوط، باب سیزدهم و باب چهاردهم.

13) فقیهی- علی اصغر: تاریخ مذهبی قم، چاپ قم- 1350، ص 84- 96.

14) طباطبائی تبریزی- محمد حسن: تبصره المسافرین نسخه ش 14 ب کتابخانه دانشکده ادبیات تهران، ص 11- 22.

15) آل بحر العلوم- جعفر: تحفه العالم فی شرح خطبه المعالم، چاپ نجف- 1355 ق، جزء دوم: ص 36- 37.

16) مفلس- شیخ محمد حسین: تحفه الفاطمیین، باب سوم از مجلد اول، ص 76- 253 نسخه اصل.

17) ضیاء السلطنه-

میرزا علی مشتاقی نعمت اللهی: تحفه الفقرا، چاپ شده در مجلد 16 فرهنگ ایران زمین، ص 174- 184.

18) فیض- عباس: جدی فروزان، چاپ قم- بی تاریخ، ص 88- 109.

19) کجوری- شیخ باقر واعظ: جنه النعیم، چاپ تهران- 1296 ق، ص 459.

20) فخر الواعظین خلخالی- محمد باقر: جنات ثمانیه، نسخه ش 28 تاریخ آستان قدس رضوی خاتمه کتاب.

21) قرشی- باقر شریف: حیاه الامام موسی بن جعفر، جلد دوم، چاپ دوم [نجف- 1390 ق] ص 438- 439.

22) حسینی رضوی- صفی الدین محمد: خلاصه البلدان، مطلب پانزدهم از فصل سوم از باب چهارم.

23) سقازاده- رضا: دریای سخن، چاپ تهران- کتابفروشی مصطفوی، جلد یکم، ص 189- 199.

24) مقدس زاده- محمد: رجال قم، چاپ تهران- 1335، ص 67- 73.

25) خوانساری- محمد باقر: روضات الجنات، چاپ هشت جلدی جدید، جلد چهارم، ص 8- 9.

تربت پاکان، ج 1، ص: 38

26) محلاتی- ذبیح اللّه: ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، جلد پنجم، چاپ تهران- 1375 ق، ص 31- 36.

27) خوانساری- محمد بن علی اکبر: ریاض الرضا، مخطوط، روضه هیجدهم و نوزدهم.

28) خوانساری- جمال الدین محمد: زیارات، نسخه کتابخانه آقای مرعشی- قم، خاتمه کتاب در زیارت معصومه قم و عبد العظیم (ذریعه 20: 317).

29) کارری- جملی: سفرنامه، ترجمه عباس نخجوانی و عبد العلی کارنگ، چاپ تبریز- 1347، ص 54- 56.

30) دولاواله- پیترو: سفرنامه، ترجمه شعاع الدین شفا، چاپ بنگاه ترجمه و نشر کتاب- تهران، ص 435- 436.

31) دیولافوا- مادام: سفرنامه، ترجمه فره وشی، چاپ تهران- 1332، ص 185- 188.

32) فلاندن- اوژن: سفرنامه، ترجمه حسین نور صادقی، چاپ دوم [اصفهان- 1324] ص 105- 106.

33) فوریه: سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، چاپ تهران- 1326، ص 258- 260 .

34)

نظام الملک- میرزا عبد الوهاب خان: سفرنامه تهران به شیراز، چاپ شده در فرهنگ ایران زمین- مجلد سیزدهم، ص 201- 205.

35) افضل الملک- میرزا غلامحسین خان: سفرنامه قم، نسخه شماره 697 کتابخانه مجلس شورای ملی- تهران، ص 73- 76/ 206- 233/ 437- 458 .

تربت پاکان، ج 1، ص: 39

36) قمی- حاج شیخ عباس: سفینه البحار، چاپ افست کتابفروشی سنائی- تهران، جلد دوم، ص 376- 377 و 446.

37) شاردن: سیاحت نامه، ترجمه محمد عباسی، جلد سوم، چاپ امیر کبیر- تهران [1336]، ص 62- 78.

38) مدرسی طباطبائی- حسین: فرمان های ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو، چاپ قم- 1352، ص 38- 43/ 62- 67/ 82- 87/ 118- 123.

39) فرهنگ ایران زمین، مجلد نوزدهم، تهران- 1352، ص 118- 135.

40) تهران- سازمان حفاظت آثار باستانی ایران: فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، چاپ تهران- 1345، ص 183- 184.

41) تستری- محمد تقی: قاموس الرجال، چاپ مرکز نشر کتاب- تهران، جلد یازدهم، ص 30.

42) مدرسی طباطبائی- حسین: قم در قرن نهم هجری، چاپ قم- 1350، ص 126- 135.

43) قم- اداره فرهنگ: قم را بشناسید، چاپ قم- 1328، ص 50- 51 و 37.

44) تاورنیه- ژان باپتیست: کتاب تاورنیه، ترجمه ابو تراب نوری، چاپ تهران- 1331 ق، ص 137- 140.

45) ارباب- محمد تقی بیک: کتابچه حالات دار الایمان قم، مخطوط، فیلم 3843 دانشگاه، 31 ر- 32 پ.

46) افضل الملک- غلامحسین خان: کتابچه تفصیل و حالات دار الایمان قم، نسخه ش 5514 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ص 19.

47) فیض- عباس: گنجینه آثار قم، جلد یکم، چاپ قم- 1349، ص 377- 669.

48) رازی- محمد: گنجینه دانشمندان، جلد یکم، چاپ تهران- 1351، ص 12- 25.

تربت پاکان، ج 1، ص: 40

49) محلاتی- ذبیح

اللّه: مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، جلد سوم، چاپ تهران- 1328، ص 245- 248.

50) عمادزاده- حسین: مجموعه زندگانی چهارده معصوم، جلد دوم، چاپ دوم [تهران- 1334]، ص 373- 380.

51) ناصر الشریعه- محمد حسین: مختار البلاد یا تاریخ قم، چاپ دوم، به کوشش علی دوانی، قم- 1342، ص 73- 113.

52) کرمانشاهی- آقا احمد: مرآت الاحوال، فصل هشتم از مقصد نخست از مطلب پنجم (ش 5551 کتابخانه مجلس).

53) کاشانی- محمد هادی بن شاه مرتضی: مستدرک الوافی، کتاب روضه (مجلد آخر)، جزء 12، باب ما جاء فی فضل قم و آبه و اهلهما، 65 ر/- 67 پ نسخه اصل متعلق به آقای سید محمود مرعشی در قم.

54) نوری- حاجی میرزا حسین: مستدرک الوسائل، چاپ عکسی کتابفروشی اسلامیه- تهران، جلد دوم، ص 227.

55) آل کمونه حسینی- عبد الرزاق: مشاهد العتره الطاهره و اعیان الصحابه و التابعین، چاپ نجف- 1367 ق، ص 163- 164.

56) قمی- حاج شیخ عباس: مفاتیح الجنان، خاتمه باب سوم (باب زیارات) مطلب دوم.

57) خراسانی- ملا هاشم: منتخب التواریخ، چاپ علمیه اسلامیه- تهران، ص 489- 498.

58) قمی- حاج شیخ عباس: منتهی الامال، تهران- 1331 (کتابفروشی علمیه اسلامیه)، جلد دوم، ص 161- 162.

59) سپهر- عباسقلی: ناسخ التواریخ، جزء امام کاظم، چاپ تهران- 1366 ق، جلد سوم، ص 67- 71.

60) عاملی- محمد بن حسن، شیخ حر: وسائل الشیعه، چاپ جدید در بیست مجلد، جلد دهم، ص 451- 452.

تربت پاکان، ج 1، ص: 41

61) سایکس- سرپرسی: هشت سال در ایران، ترجمه حسین سعادت نوری، چاپ اصفهان- 1315، جلد یکم، ص 159- 163.

62) معیر الممالک- دوست علی: یادداشت هایی از زندگانی خصوصی ناصر الدین شاه، چاپ تهران ص 155- 157.

*** با آن که بنا

نبود در این کتاب شناسی از مقالات مربوط به آستانه مقدس قم سخنی رود مشخصات دو مقاله که بسیار سودمند و ارزنده است در پایان این کتاب نامه آورده می شود:

* ستوده- منوچهر: کتیبه های آستانه مقدسه قم (مرقد مطهر)، معارف اسلامی- نشریه سازمان اوقاف-، شماره 2 دوره جدید (16 مسلسل)- بهار 1353، صفحات 32- 38.

* همایونی- صادق: تعزیه حضرت معصومه (گوشه هایی از فولکور ایران)، مجله کاوه- چاپ مونیخ، آلمان غربی-، شماره 41 و 42- مرداد 1351، صفحات 185- 192.

تربت پاکان، ج 1، ص: 44

46

گوشه راست پایین مرقد است.

3- پس از آن کتیبه ای دیگر است گرداگرد مرقد با پهنای چند سانتی متر به نسخ ریز متضمن آیات 16- 37 سوره آل عمران که از گوشه راست بالای

تربت پاکان، ج 1، ص: 48

مرقد با «بسمله» آغاز شده و در همان جا با عبارت «صدق اللّه العظیم» انجام گرفته است.

4- پس از آن گرداگرد کتیبه ای دیگر است به خط کوفی دوره تکامل با پهنایی همانند کتیبه دوم که متن آن آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ...» است تا عبارت «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا» .

این کتیبه در بالای لوح مزار نزدیک نخستین ردیف کاشی ها با انحراف و انحنا به داخل متن به شکل سه گوشه درآمده و به این ترتیب دولچکی از نقش و نگارهای زیبا و ظریف در پیشانی لوح پدید آمده است که برحسب معمول لوح های مشابه با دو گوی فیروزه فام در دو سو آراسته شده است.

5/ 6- آرایش اسپر تولیدشده از انحناء کتیبه مزبور تا پایین نقش و نگارهای بدیع همانند لچکی های پیشانی است جز آن که گرداگرد دو خشت میانه ردیف سوم و چهارم در دو سو و بالا کتیبه ای با پهنای حدود ده سانتی متر به ثلث طلایی مشتمل بر شش آیه آغاز سوره تبارک (تا «عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ. صدق اللّه العظیم») و در خشت میانه ردیف چهارم گذشته از آن کتیبه سه جانبی دیگری نیز با پهنای چند سانتی متر متضمن آیات 10- 13 سوره یونس (تا «فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ») به ثلث ریز قرار دارد.

به این ترتیب بر روی کاشی های لوح مرقد چهار کتیبه سراسری و دو کتیبه سه جانبی یکی گرد دو خشت

میانه و دیگری گرد خشت وسط ردیف چهارم قرار دارد

تربت پاکان، ج 1، ص: 49

و جز اینها عبارت زیر نیز در بالای خشت میانه ردیف پایین به خط برجسته میان چهارگوشه ای مستطیل خوانده می شود:

کتبه و عمله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسین

بدنه مرقد از چهار سو با قطعات بزرگ و کوچک کاشی آراسته شده و در بالا و پایین آن، دو کتیبه پهن بر خشت های بزرگ به ثلث درشت زیبا در زمینه آراسته میان دو حاشیه چند سانتی متری از آیات قرآنی دیده می شود. متن کتیبه درشت بالا که مانند همه نوشته های دیگر بدنه از زاویه شمال غربی آغاز می شود چنین است:

امر بترکیب هذه الکتابه الصینیه العبد الضعیف الفقیر المحتاج الی رحمه اللّه تعالی و غفرانه مظفر بن احمد بن اسمعیل ابن الوزیر الشهید معین الدین احمد بن فضل بن محمود ابتغاء لمرضاه اللّه تعالی و تقربا الیه و الی رسوله محمد و آله الطاهرین صلوات اللّه علیه و علیهم اجمعین. اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات برحمتک یا ارحم الراحمین. کتبه ابو زید فی الثانی من رجب سنه 602. تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص49

حاشیه بالای این کتیبه سوره یس تا آیه 41 و در حاشیه پایین آیات 42- 82 نوشته شده. و دو آیه باقی مانده این سوره و سپس سوره «هَلْ أَتی» در حاشیه بالای کتیبه درشت خط پایین- که متن خود آن دو آیه پایان سوره بقره: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ ...» با رقم و عبارت «صدق اللّه العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین. کتبه ابو زید» در

پایان است- خوانده می شود. حاشیه زیرین این کتیبه نیز سوره «الرحمن » است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 50

آرایش بدنه در فاصله این کتیبه ها پنج ردیف قطعات کاشی کوکبی و نیمه کوکبی با متن نقش و نگار و حاشیه ها از سوره های کوچک و روایات کوتاه مذهبی و گاه ابیات فارسی به خط نسخ است که فواصل میان آنها را با قطعات کاشی فیروزه ای پر کرده اند. چهار لبه بدنه مرقد در زاویه ها از هر دو سو آراسته به حاشیه ای با پهنای نزدیک بیست سانتی متر از خشت های زمینه طلایی محرابی شکل با نقش و نگار در متن و روایات کوتاه و عبارات مقدس در حاشیه است که از کاشی های بدنه متمایزند و در پایان کتابه حاشیه یکی از آنها رقم «کتبه علی بن محمد بن ابی طاهر» دیده می شود.

محمد التقی و صل علی الامام علی النقی و صل علی الامام العسکری و صل علی الامام التمام محمد المهدی الهادی صاحب الزمان و خلیفه الرحمن القائم بالحق الداعی الی الصدق المطلق صلوات اللّه علیه و علیهم.

اتفق عماره هذه الروضه المنوره المقدسه التی شرفتها سمیه قره عین النبی فاطمه بنت مولانا و سیدنا ابی ابراهیم موسی ابن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین اخوه الحسن بن علی بن ابی طالب و عمه محمد التقی و علی النقی و الحسن الزکی و محمد المهدی صاحب العصر و الزمان و خلیفه الرحمن [فی زمن] باسط مهاد الامن و الامان ما حی الکفر و الطغیان ناشر العدل و الاحسان هادی الخلائق الی اشرف الادیان السلطان ابن السلطان ابو المظفر طهماسب بهادر خان خلد اللّه تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و احسانه و ابد ظلال معدلته علی مفارق المسلمین الی یوم الدین. کتبه علی الحسینی سنه 950.

در هریک از سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی دو چهار گوشه مستطیل برای دیده شدن مرقد منور به جای گذارده شده و اکنون جز آن در قسمت پایین پا (شرقی) به مقدار یک در برای ورود به داخل روضه مقدس باز و مرقد شریف به درستی و کمال نمودار است.

در جانب راست این درگاه، در آغاز بدنه شرقی میان تزیینات نقش و نگار کاشی، ترنجی است چهارگوشه که در میان آن این عبارات به ثلث دیده می شود:

امر ببناء هذه العماره ...

اعتماد الدوله القاهره القاضی جهان الحسینی

مدخل ورود روضه مقدس پیش تر از سوی شمال بوده که فتحعلی شاه دری

تربت پاکان، ج 1، ص: 52

پوشیده با صفحات زرین بر آن

نیاز داشته است. بالای این در- چنان که در تصویر دیده می شود- قصیده ای از فتحعلی خان صبا در بیست و دو بیت نوشته شده و بیت آخر آن چنین است:

بنوشت صبا ز بهر تاریخ زرین بود این در از شهنشاه

که برابر با سال 1213 است.

این دیواره کاشی- چنان که گذشت- با ضریح سیمین پوشیده شده است.

در پایه ضریح مزبور بر سنگ های مرمر قصیده ای از صبا با تاریخ 1240 و بر بالای ضریح قصیده ای از شاعری قمی کتیبه بوده که در تعویض اخیر نیز عینا تجدید گردیده است .

از کاشی معرق به خط ثلث طلایی و سفید در زمینه لاجوردی با پهنای سی و چند سانتی متر میان دو حاشیه از کاشی فیروزه ای دیده می شود. این کتیبه در درگاه های هشت گانه بریده می شود و آغاز آن کنار در ورود از ایوان طلا و انجام آن در جانب دیگر همین در است. با این تذکر که پیش تر میان حرم و رواق جنوبی (خاکجای شاه صفی) با دیواره ای گویا مشبک بسته بوده و قسمتی از کتیبه نیز بر این دیوار قرار داشته است که پس از تغییر شکل بقعه شاه صفی و برداشته شدن دیواره، آن قسمت از کتیبه بر دیوار غربی بنای مقبره- که کتیبه اصلی آن فروریخته بود- نصب، و در ردیف آن باقی کتیبه با استفاده از متن و خط کتیبه حرم تکمیل شده است. با نقل این قسمت از کتیبه حرم به رواق مزبور، دو کلمه پایان روایتی که در اینجا نوشته بوده بر پایه شرقی درگاه جنوبی برجای مانده است که در متن منقول کتیبه خواهیم دید.

متن این کتیبه چند حدیث نبوی است درمورد دوستی خاندان پیغمبر و ستایش از پیروان آنان، که تکمیل بحث را به نقل آن تبرک می جوید:

بسمه تیمنا بذکره- روی عن الامام الذی هو بالحق ناطق ابی عبد اللّه جعفر الصادق علیه الصلوه و السلام مسندا الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم: اذا کان یوم القیامه نادی مناد ایها الخلائق انصتوا فان محمدا یکلمکم [درگاه شمال غربی] فینصت الخلائق فیقول النبی یا معشر الخلائق من کان له عندی ید او منه او معروف فلیقم حتی اکافیه فیقولون بآبائنا

تربت پاکان، ج 1، ص: 54

و امهاتنا ای

ید او منه او معروف لنا الیک و المنه و المعروف [درگاه غربی] للّه و لرسوله علی جمیع الخلائق. فیقول بلی من آوی احدا من اهل بیتی و رواهم و کساهم من عری و اشبع جائعهم فلیقم حتی اکافیه فیقوم اناس قد فعلوا ذلک فیأتی النداء من عند اللّه یا محمد یا حبیبی [درگاه جنوب غربی] قد جعلت مکافاتهم الیک الجنه فاسکنهم من حیث شئت، قال فیسکنهم فی حیث الوسیله. قال النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم: شیعه علی هم الفائزون [درگاه جنوبی] بقلبه و لسانه. صدق رسول اللّه. قال النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح من رکب فیها نجی و من تخلف عنها غرق. صدق رسول اللّه. قال النبی [درگاه جنوب شرقی] صلی اللّه علیه و آله و سلم انی اوشک ان ادعی فاجیب و انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی فانظروا کیف تخلفوننی فیهما. صدق. قال النبی صلی اللّه [درگاه شرقی- ایوان آینه] علیه و آله و سلم الجنه حرمت علی من ظلم اهل بیتی و آذانی فی عترتی و من اصطنع صنیعه الی احد من بنی عبد المطلب و لم یجازه علیها فانا اجازیه علیها اذا لقینی غدا یوم القیامه. صدق. قال النبی صلی اللّه علیه و آله و اولاده و سلم [درگاه شمال شرقی] و الذی نفس محمد بیده لو ان عبدا جاء یوم القیامه بعمل سبعین نبیا ما قبل اللّه ذلک منه حتی یلقیه بولایتی و ولایه اهل بیتی. و قال النبی انا و اهل بیتی شجره فی الجنه و

اغصانها فی الدنیا فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا. صدق رسول اللّه.

کتیبه در همین جا در درگاه شرقی پایان گرفته است.

پس از آن بدنه بقعه تا زیر کتیبه سراسری نخستین- که نزدیک سه متر مسافت است- آینه کاری است که در دو صفحه زرین پنج سطری با یک متن که میان آینه

تربت پاکان، ج 1، ص: 55

کاری های دو سوی درگاه ورود شمالی (از سوی ایوان طلا) بر پایه ها نصب است تاریخ انجام آن چنین ذکر شده است:

«بنای آینه کاری بقعه مبارکه در اواخر دولت خاقان خلد آشیان فردوس مکان اسکنه اللّه فی روضات الجنان فتحعلی شاه قاجار در اوائل دولت بندگان اسکندر شان دارا دربان قیصر پاسبان السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابن الخاقان السلطان محمد شاه قاجار خلد اللّه ملکه و دولته الی یوم المیعاد صورت اتمام پذیرفت و بانی این بنا سرکار عظمت مدار نواب مستطاب والا شاهزاده اعظم کیکاوس میرزا زید عمره و دولته جهت آمرزش خاقان فردوس مکان غفر اللّه له. سنه 1251.

متن کتیبه سراسری یادشده نیز که به خط ثلث برجسته با پهنای بیش از نیم متر گچ بری شده است نخست در اسپر درگاه شمالی- بالای در ورود از ایوان طلا- سه بیت عربی در مدح حضرت مولای متقیان با این مطلع و مقطع:

سلام علی سید الاولیاو من جاء فی حبه انما

............

و هل غیره زوج فاطماو فی غیره هل اتی «هل اتی»

و پس از آن سوره دهر و پنج آیه- پایان سوره حشر و سپس با فاصله «قال اللّه تعالی» آخرین آیه سوره فتح (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ ...) است که به جمله «صدق اللّه

العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین» در جانب راست همان درگاه پایان می پذیرد .

تربت پاکان، ج 1، ص: 56

پس از این کتیبه پوشش سقف و پایه های آن تا نقطه مرکزی مقرنس کاری است که با آینه تزیین شده، و گرداگرد قاعده درونی گنبد- چنان که گذشت- هشت مشبک با آرایش های ظریف کاشی از پیش برجاست.

رنگین ز طرف گلشن یاسین بودآیتی روشن به صدرنامه طاها ستی

پرتوی از آفتاب اصطفای مصطفاست زهره ای از آسمان عصمت زهرا ستی

پستی صحن حریمش را به پا طاق حرم کین مکان عزت و آن مسکن عزا ستی

صحن او را هست اقصی پایه عزت چنان کز شرف مسجود سقف مسجد اقصا ستی

محمد صادق ناطق اصفهانی قصیده ای درباب تذهیب این گنبد دارد که طبق معمول برخی قصائد دیگر او هر مصرع آن ماده تاریخ بناست و متن آن در دیوان وی و چندین مجموعه و جنگ مخطوط کتابخانه های دانشگاه و جز آن دیده می شود و در بسیاری جاها ازجمله ریحانه الادب 4: 154- 156 (چاپ اول) نیز به چاپ رسیده است.

روضه منور به بلندی 80/ 1 متر از سنگ مرمر است که بر فراز آن کتیبه ای در بدنه دو سو به خط ثلث طلایی در زمینه لاجوردی بر کاشی معرق میان دو حاشیه هشت سانتی متری کاشی فیروزه ای دیده می شود.

قسمت اول این کتیبه چنان که گذشت از همان کتیبه سراسری حرم و باقی آن نیز بر اساس متن و خط آن است. متن کتیبه مزبور در دو بدنه روبه روی هم میان درگاه بقعه شاه عباس و حرم، و درگاه رواق جنوب شرقی و حرم عینا یکی است که تکرار شده و آن چنین است:

قال النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم: اربعه انا لهم شفیع یوم القیامه و لو اتوا بذنوب اهل الارض، المکرم لذریتی و القاضی لهم حوائجهم و الساعی لهم فی امورهم عند ما اضطروا الیه و المحب لهم بقلبه و لسانه.

در پایان کتیبه بدنه میان درگاه رواق جنوب شرقی و حرم افزوده شده است:

صدق رسول اللّه صل اللّه [کذا]. حسب الامر حضرت میرزا علی اصغر خان صدر اعظم اتمام یافت 1318.

تربت پاکان، ج 1، ص: 59

پس از پایان متن پیش در دنباله کتیبه بدنه میان حرم و درگاه بقعه شاه عباس این متن آغاز می شود که چند کلمه ای در همین بدنه و باقی مانده در دو بدنه روبه روی یکدیگر، میان درگاه های یادشده تا مسجد موزه نوشته شده است:

قال الصادق علیه السلام: اذا کان یوم القیامه نادی مناد ایها الخلائق انصتوا فان محمدا صلی اللّه علیه و آله یکلمکم فتنصت الخلائق فیقوم النبی صلی اللّه علیه و آله فیقول یا معشر الخلائق من کان له عندی ید او منه او معروف فلیقم حتی اکافیه فیقولون

بآبائنا و امهاتنا ای ید او منه او معروف لنا الیک و المنه و المعروف للّه و لرسوله علی جمیع الخلائق، فیقول بلی من آوی احدا من اهل بیتی و رواهم و کساهم من عری و اشبع جائعهم فلیقم حتی اکافیه، فیقوم اناس قد فعلوا ذلک فیأتی النداء من عند اللّه یا محمد یا حبیبی قد جعلت مکافاتهم الیک الجنه فاسکنهم من حیث شئت، قال فیسکنهم فی حیث الوسیله.

بالای این کتیبه بدنه و سقف بنا سراسر آراسته به کاشی های معرق لاجوردی همین دوره است که در میان آنها پایین قوسی غربی طاق بند مجاور حرم عبارت «عمل حاجی غلامعلی» خوانده می شود.

بالای سقف این رواق سراسر غرفه ای است که از یک سو به روضه منور و از سوی دیگر به دیوار مسجد موزه می پیوندد.

*** در مدخل روضه منور از سوی ایوان آینه در شرق نیز رواقی است که اکنون از جنوب تا رواق جنوبی و از شمال تا کنار دار الحفاظ ادامه یافته، و به این ترتیب گرداگرد روضه را از جنوب تا آخرین نقطه زاویه شمال شرقی فراگرفته است.

این رواق ها که سراسر آراسته به آینه کاری (با ازاره مرمر) و ازهمین رو دارای جلوه ای خاص است جایگزین تقسیمات پیشین است که به عنوان مسجد

تربت پاکان، ج 1، ص: 60

پایین پا و خزانه و کشیک خانه وجود داشت. در همه این رواق گسترده کتابه ای جز یکی دو نوشته کوتاه نو بر متن آینه ها دیده نمی شود .

رواق میانه با دو در که هر دو به تازگی بر حرم نیاز داشته شده است یکی در مدخل ورود از ایوان آینه و دیگری در مدخل روضه منور محدود می شود.

این رواق گنبدی دو پوش دارد

که در بالا، روی سقف، دو غرفه آینه کاری با شاه نشین ها و صفه ها بر پایه هشت ستون آینه کاری و گچ بری زیبا ساخته شده است.

*** در جانب غرب روضه منور نیز سراسر رواقی است که میانه حرم و مسجد بالاسر قرار دارد و از دو سوی دیگر به صحن عتیق و خاکجای شاه عباس دوم می پیوندد و به همه اینها راه و درگاه دارد. و به این ترتیب جز در سوی ایوان طلا گرداگرد حرم را رواق ها فراگرفته است چه بنای مقبره شاه عباس در زاویه جنوب غربی نیز کنون در حکم رواق است و آن پس از این ذیل سخن از «مقابر پادشاهان صفوی» وصف خواهد شد.

رواق مورد بحث مرکب از سه قبه است که اصل بنای دو قبه رفیع آن از

تربت پاکان، ج 1، ص: 61

شاهزاده تقی میرزا حسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه قاجار به سال 1236 و سومی با سقفی کوتاه حجره غربی مجاور ایوان طلاست که پیش تر مقبره بوده و اکنون از آن صورت خارج و به رواق ها منضم گردیده است.

ازاره رواق مورد بحث سراسر به بلندی دو متر و نیم سنگ مرمر و بالای آن همه آینه کاری است که نوبنیان است با کتیبه ای نیز نو که در همین دو سه سال اخیر افزوده شده است.

سقف قبه شمالی رواق با کاشی معرق آراسته شده است.

مسجد با کاشی معرق و سنگ و کتیبه های قرآنی آراسته شده است که همه نو و از چند سال اخیر است.

الا و من مات علی حب آل محمد مات شهیدا، الا و من مات علی حب آل محمد مات مغفورا، الا و من مات علی حب آل محمد مات تائبا، الا و من مات علی حب آل محمد مات مؤمنا مستکمل الایمان، الا و من مات علی حب آل محمد بشره ملک الموت بالجنه ثم منکر و نکیر، الا و من مات علی حب آل محمد زف الی الجنه کما تزف العروس الی بیت زوجها، الا و من مات علی حب آل محمد فتح له فی قبره بابان الی الجنه، الا و من مات علی حب آل محمد جعل اللّه قبره [درگاه دار الحفاظ] مزار ملائکه الرحمه،

تربت پاکان، ج 1، ص: 63

الا و من مات علی بغض آل محمد جاء یوم القیامه مکتوبا بین عینیه آیس من رحمه اللّه، الا و من مات علی بغض آل محمد مات کافرا، الا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحه الجنه. صدق.

اللهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و البتول فاطمه و السبطین الحسن و الحسین و زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی علی و الزکی حسن و الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان ائمه الهدی و مصابیح الدجی بهم اتولی و من اعدائهم اتبرء

پس از این کتیبه بدنه ایوان سراسر تا ارتفاع دو متر دیگر آراسته به کاشی های معرق زمینه لاجوردی آغاز عهد صفوی است که جلوه ای خاص دارد. و پس از آن کتابه سراسری دیگری به ثلث سفید در زمینه لاجوردی با پهنای شصت سانتی متر گرداگرد ایوان

هست که از کنار پایه طاق بند ایوان (نزدیک یک متر دور از لبه ایوان) آغاز شده و در جانب دیگر در ردیف آن پایان می گیرد. چنین است متن آن:

الحمد للّه الذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لو لا ان هدانا اللّه. اما بعد فقد اتفق بناء هذه العماره الرفیعه و الروضه المقدسه المنیعه فی زمن خلافه السلطان الاعدل الاعلم خلیفه اللّه فی العالم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم حامی اهل بلاد الایمان ماحی آثار الکفر و الطغیان ناشر العدل و الاحسان باسط مهاد الامن و الامان هادی الخلائق الی اشرف الادیان المختص بعنایه الملک المنان السلطان بن السلطان بن السلطان

تربت پاکان، ج 1، ص: 64

ابو المظفر شاه اسماعیل بهادر خان. اللهم خلد میامن معدلته و آثار مرحمته علی مفارق المسلمین و اید و شید قواعد ارکان سلطنته [و] خلافته الی یوم الدین لاعلاء کلمه الحق و ترویج مذهب الائمه المعصومین بالنبی العربی ابی القاسم محمد خاتم النبیین و سید الاولین و سند الاخرین صلی اللّه علیه و آله و عترته الطیبین الطاهرین و سلم تسلیما دائما ابدا سرمدا و الحمد للّه اولا و آخرا و باطنا و ظاهرا فی تاریخ شهر رجب المرجب من سنه خمس و عشرین و تسعمائه هجریه نبویه. کتبه ولی الحسینی .

بالای کتیبه مقرنس های سقف ایوان با خشت های زراندود پوشیده شده و این قسمت تا کنار طاق بند ایوان در جلو ادامه یافته است. زیر مقرنس ها- بالای نام شاه اسماعیل در کتیبه کمربندی- نام ناصر الدین شاه قاجار به خط نستعلیق بر خشت های زراندود، و در پیشانی ایوان میان دولچکی بر کاشی معرق نام فتحعلی شاه قاجار به همان خط

ثبت است.

قوسی طاق بند که پایه آن نیز در طرح کاشی متغایر، و از پایین با سایر قسمت ها متمایز است در بالای کتیبه کمربندی و پیوسته به آن، کتیبه ای دیگر به سبک عمودی دارد که از قوس شرقی آغاز شده و در سوی دیگر روی قوس غربی پایان می گیرد. این کتیبه به ثلث سفید در زمینه لاجوردی، و متن آن که با «قال اللّه تبارک و تعالی» آغاز می شود آیه نور (اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...) آیه سی و ششم سوره نور تا پایان آیه سی و نهم همین سوره است و به جمله «صدق

تربت پاکان، ج 1، ص: 65

اللّه العلی العظیم و صدق رسوله النبی الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و الشاکرین» پایان می پذیرد. در انتهای این کتیبه میان دو ترنج سفید کوچک این دو عبارت:

عمل حسن القمی کتبه نور الاصفهانی

و در پایان آن قسمت از کتیبه که روی قوس شرقی است در محل تلاقی دو قوس میان ترنج هایی مشابه این دو عبارت:

عمل استاد ... کاتبه رضا الرضوی

و بر قوسی طاق بند پیشاپیش این کتیبه، در محل تلاقی دو قوسی، میان آرایش های کاشی کاری در دو سو، این دو عبارت:

عمل استاد محمد معمار قمی عمل محمود بن استاد محمد قمی

سنه 1225

خوانده می شود. نام هنرمندانی که مقرنس های زرین ایوان را از مس تراشیده و به زر آراسته اند به این شکل در دو طرف ایوان میان مقرنس ها ثبت است:

«عمل عباس علی ولد مصطفی قلی تبریزی»

«عمل استاد اسد اللّه ولد استاد مهدی زرگر»

*** در درگاه ورود این ایوان به حرم ایوانچه ای است که «دار الحفاظ» خوانده می شود چه در آنجا حفاظ قرآن و قاریان آستانه به تلاوت قرآن می پرداخته اند.

این

ایوانچه با پهنای حدود 50/ 1 و بلندی 4 و دهانه 3 متر آراسته به کاشی معرق از همان نوع کاشی ایوان، با کتیبه ای در دو بدنه دو سوی درگاه ورود حرم، در ردیف کتیبه پایین ایوان طلا و با همان سبک و خط است که متن آن چنین است:

تربت پاکان، ج 1، ص: 66

قال مصنف عیون اخبار الرضا فیما جاء عن الرضا علیه السلام فی زیاره فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام:

حدثنا ابی و محمد بن موسی بن متوکل قال حدثنا علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن س [عد] بن س [عد قال] سألت ابا الحسن الرضا علیه السلام من زیاره فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام فقال من زارها فله الجنه. صدق ابن رسول اللّه و صلی اللّه علی محمد خاتم النبیین و آله و عترته الطیبین الطاهرین .

فتحعلی شاه قاجار در سال 1221 دری آراسته به صفحات زرین بر آستانه نیاز داشته که میان این ایوان و روضه مقدس نصب بود و اکنون آن را برداشته و دری نو به جای آن گذاشته اند، لیکن پایه آن در که از سنگ مرمر نقش ونگار شده است همچنان برجاست. گرداگرد این «چهارچوب» مرمرین ابیات زیر به نستعلیق آقا مهدی ملک الکتاب خوانده می شود:

این آستان بضعه موسی بن جعفر است کز افتخار روی سلاطین بر این در است

این آستان آن حرم آمد که جبرئیل در بام عرش پایه آن چون کبوتر است

کوثر نتیجه ایست از آن قطره های شورکز ابر چشم زائر این در مقطر است

لبیک زائران و خروش معلمان صدره ز صوت شهپر جبریل خوش تر است

این زیب و فر که زیب و فر

از این حرم گرفت هم از ارادت ملک دادگستر است

تربت پاکان، ج 1، ص: 67 دارای دهر فتحعلی شه که تیغ اودر ملک دین سلاله شمشیر حیدر است

میخی فتاده گر به تک از نعل پاره اش زان دیده ستاره برین در مسمر است

نعلی پریده گر ز سمندش به مرز هنددر بوم روم نعلک زرین قیصر است

اندیشه عاجز است ز ذکر ثنای اوکز هرچه برتر است به صد پایه برتر است

در این حریم کامده هم پایه حرم ایوان و قبه و در از او زیور زر است

کلک صباش از پی تاریخ زد رقم کز دل مدام چهر سلاطین باین در است

بالاتر از سردرگاه مرمر میان آرایش های کاشی معرق در یک ترنج بیت زیر به صورت پیوسته در چهار سطر کوچک به نستعلیق سفید بر کاشی لاجوردی نوشته شده است:

درگاه تو قبله گاه جان است محراب زمین و آسمان است

*** در دو سوی ایوان طلا دو ایوان دیگر با بلندی بیش از 10 و پهنای 2 و دهانه 5 متر هست که نیز از بنای صفوی حرم بازمانده و سراسر بدنه آن از پیشانی و اسپر و قوسی ها و جرزها تا نزدیک سطح زمین به قیاس ایوان طلا آراسته به کاشی های معرق همان دوره است.

بر فراز ایوان طلا دو مأذنه استوانه ای رفیع به بلندی 40/ 17 (از سطح

تربت پاکان، ج 1، ص: 68

بام، و از کف صحن حدود 50/ 31) و قطر 50/ 1 قرار دارد . پوشش مأذنه ها کاشی گرهی به شکل مارپیچ است که در میان پیچ ها نام های «اللّه» و «محمد» و «علی» به خط بنائی خوانده می شود. در قسمت بالای مأذنه ها مقرنسی لطیف در سه

ردیف پرداخته اند که زیر آن گرداگرد کتیبه ای پهن به خط سفید مشتمل بر آیه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ» (بر مأذنه غربی) «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ» (بر مأذنه شرقی) و بالای آن تالار چه به بلندی دو متر و اند بر دوازده ستون چوبی گرداگرد و ستونی سنگی در میان دیده می شود و پس از آن سقف و قبه و میله بالای مأذنه ها زراندود است.

مأذنه ها را محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک حکمران قم به سال 1285 بنا کرده و قبه آنها را شاهزاده کامران میرزا نایب السلطنه به سال 1301 زراندود نموده است.

ثلث رجبعلی خادم مشهدی که متن آن به وسیله یکی از علماء آن دوره قم به نام شیخ محمد حسن نادی تنظیم شده و چنین است:

اللّه نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه کأنها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرقیه و لا غربیه یکاد زیتها یضی ء و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی اللّه لنوره من یشاء و یضرب اللّه الامثال للناس و اللّه بکل شی ء علیم

و بعد لقد حاز اصل المجد و الشرف و جاز کل سلف و خلف ببناء هذا الصحن و الایوان المباهی فی زهو جماله ابهی قصور الجنان- فی دوله الامن و الامان و دوره العدل و الاحسان عهد السلطان علی الاطلاق و الخاقان بالاتفاق، الشهیر بصفاته بل هی تشتهر بذاته، الجدیر لها بحقیقته کما انها لا تجدر الا بحضرته، السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان ابو المظفر و الانتصار ناصر الدین شاه قاجار لا زالت

تربت پاکان، ج 1، ص: 70

بقاع الارض بندی عدله مطلوله و سیف الشریعه المطهره فی ایامه مسلوله- جناب الاجل الاکرم و حضره الاعظم الافخم ذو المعالی التی دلت علی طیب الاعراق و المحامد التی انعقد علیها الاتفاق، و خفقت علی شریف رأسه من المکارم و البنود و خضع لهیبته سلطان العساکر و الجنود، و خر لجلاله السید و المسود و ذلت لصعوته الصواری من الاسود، وزیر الخاقان امین السلطان میرزا علی اصغر خان، نجل سمی خلیل الرحمن فخر عصره و فحل دهره، فلا غرو ان یجری الجود علی عرق مثله و تلوح مخایل اللیث فی شبله قد ارتقی الی

مدارج عالیه و معارج سامیه و هیی ء له و ساده الصداره و خلف منه اماره الوزاره و منه اصول هذه العماره، فالجناب الاجل النبیه خلف صدق من ابیه

بابه اقتدی امین فی الشرف و لکن الفضل یکون للخلف

و ارخ عام للبناء ان ترم فحاسبن «هذه جنه قم»

کتبه رجبعلی الخادم [1303]

میان ایوان و رواق شرقی حرم ایوانچه ای است که تزیینات آن نیز درست مانند ایوان است. بر سردرگاه مرمر حرم از این ایوانچه عبارت «من زار فاطمه بقم فله الجنه» به نستعلیق مشکی در پیشانی، و عبارت «عمل عباس قلی حجار طهرانی» به نستعلیق ریز میان ترنجی کوچک بالای پایه راست درگاه خوانده می شود.

پیشانی ایوان و همچنین جزرهای دو سو و بدنه تالار جلوی ایوان- که بر چهار ستون سنگی بزرگ برافراشته است- آراسته به کاشی معرق است که در میان آنها جای به جای میان ترنج هایی نام های پروردگار، و در دو سوی پیشانی عبارت «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» از آیه نور میان دو ترنج دیده می شود. دهانه تالار دوازده متر است که در دو سو- برای ورود به ایوان- کفشکن و فراز آن

تربت پاکان، ج 1، ص: 71

تالارچه ای پیوسته به دو شاه نشین کنار ایوان قرار دارد که آن نیز آراسته به آینه کاری، و سقف هر دو و تالار جلوی ایوان تخته پوش خاتم کاری است. قطعه سنگ های پایین ایوان نیز از بیرون آراسته به نقش ونگار و پایه های چهار ستون با نقش هایی از چهره و پیکر انسانی است.

*** بر فراز پایه های دو سوی ایوان دو مأذنه است که هریک یا بلندی 28 متر از سطح بام و 42 متر از سطح زمین (با قطر 30/ 3 متر) رفیع ترین بناهای آستانه

و اثر استاد حسن معمار به سال 1303، و سبک کار آن در تصاویر مشخص است.

مأذنه ها از سطح بام تا 3 متر هشت ضلعی متساوی و سپس نیم متری مقرنس و آن گاه یک متری استوانه ای و سپس تا دو متر و نیم دیگر دوازده گوشه برجسته و پس از همه اینها تا زیر مأذنه چوبی استوانه ای است که در بالا گرداگرد کتیبه ای با پهنای حدود یک متر به خط درشت دیده می شود و متن آن در یک سو «لا حول و لا قوه الا باللّه العلی العظیم» و در سوی دیگر «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر» است. سپس مقرنسی به پهنای حدود یک متر و بالای آن مأذنه چوبی و قبه مأذنه هاست.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گرهی است که در میان آن جای به جای نام های پروردگار خوانده می شود. از سطح بام تا مأذنه چوبی بالا راه پله ای مارپیچ گرد میله سنگی میان مأذنه ها هست که این میله سنگی، میان تهی بوده و با سرب گداخته آکنده اند و آن را حافظ مأذنه ها ساخته اند.

در برخی از مآخذ و سفرنامه های ایرانی نوشته اند که این دو مأذنه مانند برخی موارد مشابه- ازجمله منارجنبان اصفهان- متحرک است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 72

پیش تر با بنای حرم وصف شد و وصف دیگر قسمت ها در اینجا انجام می گیرد.

گرداگرد صحن عتیق و پیشانی ایوان های بقاع کاشی کاری نو است و کتیبه نوبنیان فراز آن گرداگرد قصیده معجزیه ناطق اصفهانی است که به مناسبت تذهیب گنبد در سال 1218 سروده و چنان که پیش گذشت متن آن در بسیاری جاها آمده است .

تربت پاکان، ج 1، ص: 73

در مدخل این صحن از شمال (مدرسه فیضیه) که پیش تر راه حرم از آن سو بوده است سردری باشکوه از دوره طهماسب صفوی در جانب مدرسه فیضیه و ایوانی از دوره قاجار در داخل صحن قرار دارد. در مدخل صحن از مسجد اعظم در ضلع غربی نیز ایوانی کاشی کاری است که بنا و تزیین آن نو و از همین چند سال اخیر است. در ضلع شرقی نیز کریاس و راهرو میان این صحن و صحن نو قرار دارد.

آن چنان که نواخت مسیح روز و شب اندر فراز او ناقوس

تربت پاکان، ج 1، ص: 74 چو شد ز هجر نبی یک هزار و سیصد و یک ز چرخ داد عطارد به کلک سید بوس

نمقه میرزا عمو»

بر فراز درگاه کوتاه، زیر این کتیبه سنگ نبشته ای به درازا و پهنای 20/ 1 در 053/ 0 متر نصب است مشتمل بر وقف نامه قنات ناصری قم به نستعلیق در 16 سطر با این متن:

«ابو المظفر و النصر ناصر الدین شاه غازی

چون منظور نظر و مکنون خاطر سلطان السلاطین شاه دریا دل باذل دین پرور عدل گستر، السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ناصر الدین شاه قاجار ابد اللّه دولته آن است که در هر زمان انهار جاری مرحمت فرمایند که قاطنین و عابرین از فلوات فقر و زحمت به سرچشمه فرات رحمت برسند بناء علی هذا وقف مؤبد شرعی فرمودند در ابتدای هذه السنه تخاقوی ئیل یک رشته قنات ناصری را که از مرحمت شامل در دار الایمان قم دائر و احداث فرمودند و به عهده کفالت و اهتمام مقرب الخاقان میرزا حسن خان مستوفی حاکم قم و ساوه به اتمام رسیده است بر عامه اهل این بلد شریف و عابرین سبیل گردانیدند مشروط بر این که در خارج بلد به ضیاع و عقار و زراعات و باغات نرود و در داخل بلد از قرار تفصیل ذیل به محلات قسمت شود و تولیت را به نفس نفیس خود و سلاطین آتیه ایران مفوض فرمودند:

محله عشقعلی- هفت طاق

محله چهار مردان- هفت طاق

محله مسجد جامع- سه طاق

محله باغ پنبه و عربستان- پنج طاق

محله باغ قلعه- دو طاق

محله الوندیه- شش طاق

محله

سیدان- هفت طاق

محله سنگ بند- پنج طاق

محله کوچه تنگ و دولتخانه و رضاباد- چهار طاق

محله موسویان و میان شهر- هفت طاق

تربت پاکان، ج 1، ص: 75

از جهت امور اتفاقیه و کسر شهور- دو طاق

جمع- شصت طاق

خلاف کننده این شرایط ملعون خواهد بود. فی شهر ربیع الثانی 1278.

راقمه ابو الفضل بن فضل اللّه»

میان این ایوان با سردر صحن (ایوان جنوبی فیضیه) کریاسی فاصل است که بالای آن غرفه ای قرار گرفته و از این غرفه پنجره ای به سردر مزبور و سه دریچه پهلوی یکدیگر به همین ایوان بالای کتیبه، زیر مقرنس سقف گشوده می شود.

بالای ایوان «نقاره خانه» مانندی است با قبه ای هرمی و زراندود بر پایه هشت ستون چوبی با سرستون های منبت از فتحعلی شاه بر خشت های زرین پیشاپیش که رو به ایوان طلاست نام فتحعلی شاه به نستعلیق ثبت است.

روی پایه شرقی ایوان ساعتی است که آن را حاج میرزا علی مشکوه الملک به سال 1278 نیاز داشته و قبه زراندود کوچکی فراز آن دیده می شود.

درگاه، خشتی لوزی از کاشی مشتمل بر نام های «اللّه، محمد و علی» به خطوط بنائی، و سپس بالای آن در یک سطر میان تزیینات کاشی کاری این دو بیت به نستعلیق طلایی دیده می شود:

الهی به حق بنی فاطمه که بر قول ایمان کنی خاتمه

اگر دعوتم رد کنی ور قبول من و دست و دامان آل رسول

و در کنار آن به ثلث ریز به سبک عمودی نوشته شده است:

کتبه اسمعیل بن ابراهیم الاسترابادی

بالای این قسمت کتیبه سراسری بنا به ثلث سفید (جز درمورد نام شاه- میان کتیبه- و کلمه «بمحمد» در قسمت اخیر آن که به خط طلایی است) در زمینه لاجوردی از همان کاشی معرق به پهنای پیرامون نیم متر با این متن قرار دارد:

بسمه تیمنا بذکره- قد اتفق بناء هذه العماره الشریفه و السده السنیه [و] العتبه العلیه الفاطمیه فی زمان دولت سلطان اعاظم السلاطین برهان اکارم الخواقین خلف الانبیاء و المرسلین خلیفه الائمه الطاهرین المعصومین مشید مبانی الشریعه المصطفویه مؤسس اساس المله المرتضویه رافع الویه العدل و الاحسان

تربت پاکان، ج 1، ص: 77

السلطان بن السلطان بن السلطان ابو المظفر شاه طهماسب بهادر خان ایده اللّه تعالی بالنصر و التأیید و قرن سلطنته و شوکته بالخلود و التأبید، و لا زال الدهر مساعدا له فی اقامه عماد الدین المتین و القدر موافقا لما یرام فی زمانه الشریف من اعلاء معالم الشرع المبین بمحمد و آله اجمعین بسعایه نقاوه اکابر السادات و النقبا الامیر شرف الدین اسحق تاج الشرف الموسوی. فی سنه 939.

در قسمت بالای همین کتیبه سراسر با خط کوفی طلایی دو آیه اخیر سوره بقره (آمَنَ الرَّسُولُ ... تا جمله «لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا») نوشته

شده است. سپس با فاصله «قاب بندی» نقش و نگار گچی رنگین، سقف مقرنس زیبا و خوش طرح و لطیف و رنگ آمیزی شده بنا قرار دارد که در جلو به شمسه ای بزرگ و برجسته و گچ بری و رنگ آمیزی شده با نقش و نگار (با 20 تیزه، 40 رو) کنار مرکز تلاقی دو هلالی طاق بند پایان می گیرد.

هلالی های طاق بند تا نقطه مرکزی آراسته به کاشی معرق است که در محل تلاقی آن دو میان کاشی ها در زمینه سفید گنجانده شده است:

عمل سلطانی قمی

جرزهای دو طرف و پیشانی و لچکی های این سردر با کاشی معرق و نقش و نگارهای ظریف و عالی آراسته شده که در این میان نقش گلدان با دو طاوس در پایین جرزها و شاخه و گل و بوته بالای آن از ظرافتی خاص برخوردار است. در پیشانی سردر- میان لچکی های دو سو- در دو ترنج بزرگ هر یک چهار نام «محمد» و چهار «علی» به خط سفید به شکل «متعاکس» رسم شده است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 78

به بلندی بیش از 10 و دهانه و پهنای 6 در 2 متر با سقف مقرنس و بدنه گچی ساده قرار دارد که در بغله و اسپر آن سنگ نبشته هایی با این متن ها دیده می شود (به ترتیب از بغله چپ درگاه تا بغله راست):

1- سنگ نبشته بغله شرقی: «هو الحی الذی لا یموت

شاها شدی از جهان، جهان بی تو مباددر پیکر چاکران روان بی تو مباد

در عهد تو هرگز دل ناشاد نبوداکنون دل خلق شادمان بی تو مباد

*

خاقان که جهان را ز عدالت آراست آسایش خلق را چنان دید که خواست

پاداش عمل بین که از این پس جاویدخود شد ز جهان و نام نیکش برجاست

تربت پاکان، ج 1، ص: 79 خاقان که جهان به رایگانش دادندچون داد امان به خلق امانش دادند

گفتند که این نتیجه معدلت است این مرتبه در جزای آتش دادند

*

خاقان که همه ملک جهانش دادنددر خسروی آنچه خواست آنش دادند

با خلق خدای چون نکوکاری کردبردند و بهشت جاودانش دادند

» 2- سنگ نبشته اسپر چپ درگاه، در متن: «اعمال خیری که در دولت عهد خاقان مبرور به ظهور رسید و قدری در این سنگ نوشته شد

کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ

جهان باز بازیچه نو نمودشهی برنشاند و شهی در ربود

چو فتح علی شه بپرداخت گاه محمد شه آراست تاج و کلاه

مبندش دل آن را که دلبند نیست پذیرای رأی خردمند نیست

بسی ناسزاوار و نادلکش است جهانی که فتحعلی شه کش است

چو پنجاه شد با هزار و دویست ستاره ابر خاکیان خون گریست

همی باصفهان ترک شاهی بگفت به خاک قم اندر به شاهی بخفت

به دارای نو باد دوران به کام به شاه کهن دار ملک السلام

تربت

پاکان، ج 1، ص: 80

کتبه محمد حسین اصفهانی

عمل محمد حسین حجارباشی الاصفهانی

وفات شب جمعه نوزدهم شهر جمادی الثانی. دفن در شب جمعه سوم شهر رجب 1250».

(بر ترنج های گرداگرد سنگ نبشته به عنوان حاشیه:)

«اللّه/ محمد/ علی/ فاطمه/ حسن/ حسین/ علی/ محمد/ جعفر/ موسی/ علی/ محمد/ علی/ حسن/ مهدی

در دار الخلافه:/ مسجد سالاری/ مسجد خان مروی/ مسجد مادر شاه/ مدرسه صدر/ مدرسه دار الشفا/ مسجد میرزا مسیح/ مسجد شاه/ مسجد حاج علی/ مسجد حکیم رشتی/ مسجد میرزا موسی/ مسجد یونس خان/ بی بی زبیده/ بی بی فاطمه/ امام زاده جی/ امام زاده داود/ مسجد خان سالار/ مسجد کرمان/ مسجد دار العباده یزد/ مسجد کرمانشاه/ مسجد زنجان/ مسجد تبریز/ مدرسه بالای شاهرود/ بند شوشتر/ مدرسه بروجرد/ کاروانسرای ری/ کربلای معلی:/ ضریح سید الشهدا/ آینه روضه/ آینه ایوان/ قندیل طلا/ مناره طلا/ تعمیر خیمه گاه/ مدرسه حضرت/ ضریح نقره حضرت عباس/ کتیبه کاشی/ کاظمین علیهما السلام:/ ضریح نقره/ پرده مروارید/ علم مروارید/ جقه مرصع/ گنبد طلا/ ایوان طلا/ قلعه شاه نجف/ مدرسه شاه نجف/ حمام شاه نجف/ قندیل شاه نجف/ تعمیر گنبد نجف/ جقه مرصع/ حضرت عبد العظیم:/ ضریح نقره/ مدرسه حضرت/ امام زاده قاسم/ امام زاده زید/ سامرا:/ گنبد صاحب الزمان/ مدرسه حضرت/ سقاخانه/ معصومه قم:/ علی بن جعفر/ خاک فرج/ ضریح نقره/ گنبد طلا/ ایوان طلا/ مدرسه فیضیه.

به اهتمام بنده درگاه سهراب»

3- سنگ نبشته اسپر راست، در متن:

«دادگر فتحعلی شاه که بودمظهر رحمت حق ناصر دین

تا چهل سال به عز و اقبال بد به اسلام نگهبان و معین

تربت پاکان، ج 1، ص: 81 راند موکب به صفاهان از ری به گه تیر مه آن شاه مهین

در جمادی دوم نوزدهم شب آدینه به هنگام پسین

ناگه از هاتف

غیبی بشنودابشروا الجنه از روی یقین

مرغ روحش ز سعادت آبادکرد پرواز سوی علیین

چون همایون تن پاکش در قم سوم شهر رجب گشت دفین

کلک غرقی پی تاریخ نگاشت سنه الف و مأتین و خمسین

کتبه احمد بن محمد نصیر الرضوی

عمل استاد محمد علی حجار قمی»

در حاشیه:

خاقانم و یک جهان گناه آوردم در حضرت معصومه پناه آوردم

مهر نبی و حب علی را یا رب بر درگه کبریا گواه آوردم

*

خاقانم و وامانده ز دیهیم و کلاه ز اورنگ خلافت شده دستم کوتاه

اندر حرمت به مسکنت جسته پناه یا فاطمه اشفعی لنا عند اللّه»

4- سنگ نبشته بغله غربی:

«خاقان که زمانه را مهین داور بودبر تارک جمله خسروان افسر بود

دیهیم خلافت به محمد شه دادزی رحمت حق شتافت کش درخور بود

*

خاقان که ز معدلت جهان کرد آبادداد دل خلق را به دلخواهی داد

تربت پاکان، ج 1، ص: 82 چون رخت ز اورنگ خلافت بربست ایزد در رحمتش به رخ بازگشاد

*

خاقان که بهشت سرنوشتش آمداز طینت پاک خوش سرشتش آمد

خرمن خرمن عطای غفاری یافت این موهبت از حاصل کشتش آمد

*

این بقعه کز آئینه نگارین آمدخود رشک نگارخانه چین آمد

قرغی پی اتمام چو تاریخش جست الف و مأتین و خمس و خمسین آمد»

در مدخل و دو جانب بقعه سه در منبت نصب است که بر هریک ابیاتی به نستعلیق نوشته شده است به این ترتیب:

1- بر در مدخل بقعه (آغاز از حاشیه چپ لنگه چپ):

«به امر شاه زمان داور فرود و فرازز افتخار جهان این در رواق افراز

به عهد خسرو عرش آستان محمد شاه که ذکر امنش و از هشت خلد نعمت و ناز

که یاد عهدش و از نه سپهر

برگ و نواکه خسروانش به درگه نهاده روی نیاز

بزرگ بار خدایی که از خدای بزرگ ز هرچه بار خدایان به داوری ممتاز

لطیف عنصرش از نور ذات بی سایه؟؟؟- رید گوهرش از فرفرد بی انباز

توان به ذات ز عقل نخست بردش پی بلی شدن به حقیقت توان ز راه مجاز

تربت پاکان، ج 1، ص: 83 تطاولی نرسد تا به صعوه در عهدش به احتیاط فرو دوختند دیده باز

ز مضجع شهی این کاخ خلد را همدم ز مرقد مهی این بقعه عرش را همراز

دمی هزار طوافش ز زائران به عراق به سال یک ره اگر طوف محرمان به حجاز

ستوده فتحعلی شه که در جهان و جنان مواد برده سجودش. مجردات نماز

خجسته معتمد الدوله آن که کینش و مهربه دین و دولت دشمن گداز و دوست نواز

جهان جود منوچهر خان که بخشد زربرون نرفته هنوزش سبیکه از دم گاز

ز امر او چو ازین در بدین حرم زیورز حکم وی چو از این در به این حریم طراز

دبیر عقل به اثبات سال تاریخش نگاشت این در عالی ز معتمد شده باز»

2- بر در غربی (آبدارخانه):

«در زمان خسرو غازی محمد شه که هست تیغش اندر روز کین انباز تیغ بو تراب

آفتاب خسروان گیتی ستانی کو گرفت مشرق و مغرب بدان سرعت که گیرد آفتاب

تف توپش هرکجا خون مخالف نیل خیزسیل خیراتش بدیدم آیه شی ء عجاب

زین نبیره در جنان بالیده جان پاک جدزین پسر نازیده در فردوس جان پاک باب

از پدر آمد سیاوش وشن ز جد کاوس کوس حبذا کیخسروی کارد به بند افراسیاب

این حرم کز پایه آمد مهبط روح القدس مضجع پاک ... داور مالک رقاب

تربت پاکان، ج 1، ص:

84 پایه درگاه او راز آسمان است احترازشمسه ایوان او را ز آفتاب است اجتناب

دادگر فتح علی شه آن که از لوح و قلم شاه فرد انتخاب اندر جهان یابی کتاب

آستین افشان چو شد زین خاکدان از سوک اوچرخ را تا دامن محشر ببین نیلی ثیاب

این همایون در ز امر شاه خورشید احتشام گشت زیب این رواق از خان مریخ احتساب

اعتماد دین و دولت کز ضمیر صائبش ملک و ملت را کمال و دین و دولت را نصاب

خان کیوان در منوچهر آن که از فر ملک چرخ زنگاری خیامش روشنان زرین قباب

یافت چون زین در طراز این بقعه فرخ که گشت محرم از حرمت حریم کعبه این ایدر جناب

از پی تاریخ سالش ز در قم پیرخردکین در کعبه مقام از داور جنت مآب

1257»

3- بر درب شرقی (فاصل میان این بقعه و بقعه قهرمان میرزا):

«این در که کعبه اش ز شرف اندر اعتکاف فردوسش از علا به قصور اندر اعتراف

درگاه خسروی که فلک را درش مناص دربار داوری که ملک را درش مطاف

شاهنشهی که از مه و خورشید رایتش مه انخساف یافته خورشید انکساف

فتحعلی شه آن که ملوک و ملایکش آورد در جهان و جنان گرد در طواف

تربت پاکان، ج 1، ص: 85 در فرش خاکیان به رواقش در ازدحام از عرش قدسیان به طوافش در ازدحاف

خان خجسته چهر منوچهر خان که مهررویش در استتار چو رایش در انکشاف

اکفی الکفات معتمد الدوله کز سخاناداده کن فکان کف کافیش را کفاف

در رتبه ایست یوسف قدرش که ایدر اوزالیست چرخ و مهر به دست اندر این کلاف

محکم به دستیاری او پای اعتدال کوته ز پایمردی او دست اعتساف

امرش کند به گوهر

اجرام اختلال منعش برد ز عنصر اضداد اختلاف

رنجور ملک را به تن از رای او توان سرسام خصم را به سر از تیغ او رعاف

از امر او که همچو قدر نی درش بدااز حکم او که همچو قضا نی درش خلاف

شد افتتاح این در خاتم که تا ابدایمن ز انسداد و مصون باد ز انصراف

تاریخ سالش از خردم شد سؤال و گفت بر این در از مقام در کعبه در طواف

1257»

در میان بقعه خاکجای فتحعلی شاه است که قطعه سنگی نفیس از مرمر به درازا و پهنای 40/ 1* 25/ 2 متر بر آن قرار دارد. روی این قطعه سنگ پیکره شاه را به برجستگی چند سانتی متر برآورده اند. نقش و نگارهای روی سنگ و پیکره شاه ظریف و زیبا و هنرمندانه ساخته و پرداخته شده است.

بالای این سنگ در میان، نام شاه و روبه روی چهره او این عبارات به

تربت پاکان، ج 1، ص: 86

نستعلیق ریز خوانده می شود:

«از نتایج افکار ابکار طبع گوهر بار شاهنشاه دین پناه ابد اللّه ملکه و دولته:

از جان گذشته ایم و به جانان رسیده ایم از درد رسته ایم و به درمان رسیده ایم

ما را به سر توقع سامان خویش نیست کز سرگذشته ایم و به سامان رسیده ایم»

گرداگرد سنگ با پهنای ده سانتی متر ابیات زیر به نستعلیق- و در میان آنها بر ترنج هایی نام های پروردگار به خط ثلث- نوشته شده است:

«سپاس تو ای پاک پروردگاربه جان اندرم تا به روز شمار

به یکتائیت هرکه را رای نیست خرد را به مغز اندرش جای نیست

پدیدار کردی پی نیک و زشت به محشر دو در از جحیم و بهشت

ز تو خاک پیغمبر پاک شداز این خاکدان پا بر افلاک

شد

به جای نبی برنشاندی علی ز نسل علی یازده تن ولی

به دل مهر ایشان چو جان پرورم بر این هستم و هم بر این بگذرم

مرا برنشاندی به تخت شهی به رویم گشودی در فرهی

مرا ملک ایران و توران زمین سراسر سپردی به تیغ و نگین

به آرامشم این سرای سپنج که جای شکنج است و تیمار و رنج

تربت پاکان، ج 1، ص: 87 چو خرم بهشتی برآراستی بدان زیب و زینت که خود خواستی

عجب نبود از لطفت ای کردگارکه در هر دو گیتی بوم شهریار

از این گفت من بخردان برخوردندکه از دانه ای ره به خرمن برند»

پایین تصویر شاه در متن سنگ، نزدیک حاشیه مزبور نام هنرمندی که پیکره شاه را ترسیم نموده است (عبد اللّه خان نقاش باشی اصفهانی) به این صورت به نستعلیق ریز:

کمترین بنده شه عبد اللّه

و در میان حاشیه پایین بر ترنج هایی نام دیگر هنرمندانی که در تهیه این اثر هنری سهیم بوده اند به این صورت ها:

ناظمه محمد تقی علی آبادی (گوشه راست)

کاتبه زین العابدین کاشانی (میان)

العامل محمد حسین حجارباشی (گوشه چپ)

ثبت است.

بر دیوار زاویه شمال غربی بقعه، قطعه سنگی دیگر از مرمر به درازا و پهنای 80/ 2* 30/ 1 متر مشتمل بر خلاصه زندگی فتحعلی شاه و شرح کارهای او نصب است . این متن را فاضل خان گروسی از کلام الملوک میرزا تقی علی آبادی برگزیده است. در پایین لچکی راست بالای این قطعه سنگ عبارت «راقمه محمد حسین

تربت پاکان، ج 1، ص: 88

الطهرانی»، و پایین لچکی چپ عبارت «حجاری استاد محمد حسین» به چشم می خورد.

آثار نفیس هنری دوران قاجار است جز آنکه قسمتی از آرایش ها و تزیینات آن به گذشت زمان از میان رفته است.

این بنا با محیط حدود بیست و یک متر و بلندی 10 متر هشت گوشه با چهار شاه نشین دو طبقه در جهات اصلی است که آرایش همه آنها گچ بری و نقش و نگار رنگ آمیزی شده است. سقف مقرنس گچی آینه کاری است که با طلا و لاجورد به سبکی خوش آراسته شده و زیر آن بدنه های قسمت شانزده ضلعی قاعده سقف نیز بر همین قیاس با نقش و نگار و نورگیرهای آن با مشبک های گچ بری زیبا پوشیده شده است.

در پایین قسمت شانزده ضلعی کتیبه ایست به نستعلیق که پشت آینه نوشته شده و مشتمل بر هشت بیت است. بیشتر این کتیبه سالم است جز آن که به مرور زمان آینه ها تیره شده و تا گردگیری و اصلاح نشود متن درست ابیات را نمی توان تشخیص داد.

در فاصل میان دو طبقه صفه های چهار سو، در کمرگاه بقعه هشت تصویر رنگین و نفیس نقاشی پشت آینه قرار داده شده است این چنین:

ضلع جنوبی: شاه اسماعیل صفوی/ شاه عباس

ضلع شرقی: شاه طهماسب/ شاه سلیم

ضلع غربی: فتحعلی شاه/ آقا محمد خان

تربت پاکان، ج 1، ص: 89

ضلع شمالی: عباس میرزا/ محمد حسن خان قاجار

در زوایای فرعی در پیشانی صفه های شرقی و درهای خاتم غربی بقعه، بر هر یک بیتی به خط نستعلیق بر آینه نوشته شده که متن هر یک چنین است:

شمال غربی:

در روزگار دولت دارای تاج بخش سلطان عصر ناصر دین سایه اله

جنوب غربی:

میرزا تقی اتابک اعظم امین ملک کهف امم امان خلائق امین شاه

جنوب شرقی:

معمار رأی همت عالیش برفراشت این بقعه مبارکه خلد جایگاه

شمال شرقی:

شوکت سؤال

کرد ز تاریخ و چرخ گفت مسجود باد مضجع دارای دین پناه

در مدخل ورود بقعه از صحن عتیق و درگاه غربی آن، همچنان که پیشاپیش صفه های گرداگرد بقعه، درهایی خاتم با کتیبه هایی پیرامون هر یک نصب بوده که اکنون برخی از آن درها برجای نیست و کتابه و تزیینات خاتم کاری باقی نیز بیشتر فرو ریخته است. این است بیت آغاز کتابه در درگاه غربی- که مدخل بقعه مهد علیاست- در بالای لنگه راست:

این آستان کراست که از آسمان برست وین بارگه که دربانش خاقان و قیصر است

در کتابه میان همین در بازمانده نوشته ای به این شکل خوانده می شود:

تربت پاکان، ج 1، ص: 90

«به عهد دولت ناصر الدین شاه به جهت بقعه جنت فراز محمد شاه قاجار/ ... اتابک اعظم میرزا تقی خان ...»

روی خاکجای محمد شاه در میان بقعه قطعه سنگی مرمر به درازا و پهنای 70/ 2 در 40/ 1 قرار دارد که بر آن پیکره شاه را به برجستگی چند سانتی متر برآورده اند با این دو رقم درون دو ترنج کوچک در پایین آن بر لبه دو سو:

«تربیت یافته محمد شاه رضوان مکان سید حسین/

عمل کمترین بنده درگاه محمد علی الاصفهانی سنه 1270»

و این دوازده بیت به نستعلیق گرداگرد سنگ:

«خدیو جهان شاه یزدان پرست که بودش سپهر برین زیردست

محمد شه آن شاه انجم سپاه که بودش فلک تخت و پروین کلاه

هزار و دو صد سال با شصت و چارچو از دور هجرت بشد روزگار

پس از چارده سال فرماندهی جهانداری و فر شاهنشهی

ششم روز شوال بنهفت چهرتنش در زمین شد روان بر سپهر

سپهری نهان گشت در زیر خاک فرو رفت خورشیدش اندر مغاک

به گل شد علی رغم آن

کس که گفت که خورشید بر گل نشاید نهفت

خطا گفتم او زنده بر تخت زرنشسته است لیکن به شکل دگر

نه یک گلبن است آن که در هر بهارگلی چون گل رفته آرد به بار

تربت پاکان، ج 1، ص: 91 ز شمعی چو شمع دگر برفروخت نیاری سخن گفت کان شمع سوخت

که شمع نخست است گر تا قیام دو صد شمع روشن کنی زان مدام

الهی که این شمع بیگانه سوزبود تا شب حشر گیتی فروز»

*** پیوسته به بقعه محمد شاه، در غرب آن، بقعه همسر او مهد علیای سوم مادر ناصر الدین شاه قرار دارد که راه آن از درون بقعه محمد شاه است. این بقعه با بلندی چهار متر و نیم و درازا و پهنای 20/ 6 در 50/ 3 آراسته به گچ بری های ظریف با آینه کاری در میان آنهاست که چگونگی آن در تصاویر نمایان است.

بر قبر مهد علیا در میان بقعه قطعه سنگی مرمر است به درازا و پهنای تقریبی دو متر در یک متر، با نقش ونگارهای هنرمندانه و نفیس و این ابیات به نستعلیق در متن:

«دخت امیر یگانه قاسم قاجارآن که چو گنجی به زیر خاک نهان شد

راد نیاییش بود فتحعلی شه آن که چهل سال زیب تخت کیان شد

جفت محمد شه آن که همچو سلیمان زیر نگین اندرش زمین و زمان شد

ما در صاحب قران عصر که ملکش از ملک العرش با هزار قران شد

شه پسر و شه نیا و شاهش شوهرخود نه شگفتی بود که شاه زنان شد

تربت پاکان، ج 1، ص: 92 مغفرت و رحمت از خدای طلب کردسوی جنان رفت و هرچه خواست همان شد

رفته نود از پس هزار و

دو صد سال رو به محمد خدیجه ای ز جهان شد

1290»

در دو ترنج کوچک میان ابیات بالا:

کتبه العبد/ غلامرضا سنه 1296

زیر ابیات در مربعی مستطیل بر لبه مرقد:

«عمل حاجی محمد علی حجار طهرانی و میرزا علی اکبر حجار ولد مشار الیه»

بالای سنگ در صدر ابیات بالا درون یک بیضی ظریف به نستعلیق درشت:

هو الحی الذی لا یموت

و بر لبه زیرین بیضی به نستعلیق ریز:

«به حسن مراقبت جناب جلالت مآب عضد الملک علی رضا خان قاجار دام مجده العالی اتمام یافت»

گرداگرد متن سنگ حاشیه ای است که بر آن به خط ثلث ابیات عربی مشهور

«الهی بنبی عربی و رسول مدنی» را برآورده اند.

پیوسته به این بقعه در جهت غربی آن مقبره ای دیگر است از شاهزادگان قاجار که میان این دو، چند درگاه گچ بری ظریف فاصل است. پوشش این مقبره کم عرض دوم نیز مانند مقبره مهد علیا و تزیینات آن دو مشابه است.

گنبد:

کلک کوکب زد رقم تاریخ سالش را که بادجایگاه معتمد دائم بفردوس برین

پایان کتابه گرداگرد یکی از درهای خاتم:

چو انجم به تاریخ این در بگفت در بقعه معتمد شد پدید

1264

*** قرینه بقعه فتحعلی شاه نیز در سوی دیگر ضلع شمالی صحن عتیق بقعه میرزا حسن خان مستوفی الممالک پدر میرزا یوسف صدر اعظم آشتیانی قرار دارد که در خصوصیات بنا همانند بقعه فتحعلی شاه و با گچ بری های برجسته آراسته است. این ابیات در کمربند ایوان سردر بقعه به خط نستعلیق نوشته شده و مربوط به دوره شاهی فتحعلی شاه است:

تبارک اللّه ازین روضه بهشت سرشت که سرزند شرف خاکش از سرشت بهشت

ز بهر آستر فرش آستانش بودکه تار اطلس افلاک دست قدرت رشت

شد از ارادت خسرو ز گنبد عالیش چو آفتاب عیان صد هزار زرین خشت

تربت پاکان، ج 1، ص: 94 ستوده فتحعلی شه که در حدیقه دل به جز نهال هوای نبی و آل نکشت

دعای دولت او باد در صباح و مساءدرود شیخ حرم با سرود پیر کنشت

*** در بقعه کوچک میان مقبره فتحعلی شاه و راهرو صحن به مدرسه فیضیه، قهرمان میرزا فرزند عباس میرزا و برادر محمد شاه مدفون است که سنگ مرمر روی قبر او اثری هنری است. آرایش گچ بری بقعه نظام الدوله نیز در ضلع جنوبی کنار ایوان طلا شایسته ذکر است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 95

آینه در ضلع غربی.

صحن نو مرکب از دو قسمت پیوسته است. قسمت بزرگ تر هشت گوشه (اضلاع شرقی و غربی هر یک 60/ 76 و اضلاع شمالی و جنوبی هریک 80/ 46 و چهار ضلع در جهات فرعی هریک 70/ 3 متر) و قسمت کوچک تر به صورت زائده ای در میان ضلع شرقی به شکل پنج گوشه (اضلاع شمالی و جنوبی 10 متر و اضلاع فرعی 80/ 5 متر) گسترش یافته، و در محل گسترش این زائده بر پایه های دوسو، دو مأذنه به بلندی سیزده متر از سطح زمین با محیط 90/ 9 به شکل هشت ترکی بالا رفته که پوشش هر دو، کاشی گرهی با ترنج هایی در میان از نام های مقدس

تربت پاکان، ج 1، ص: 96

اللّه و محمد و علی است.

گرداگرد صحن، بالای ایوان های پیشاپیش حجرات، کتیبه ای از کاشی خشتی زمینه لاجوردی به عرض 50 سانتی متر هست که طول آن در مجموع از دویست و پنجاه متر درمی گذرد و بر آن دو قصیده از فتح اللّه شیبانی کاشانی- مصرعی به نستعلیق سفید و مصرعی طلایی- نوشته شده است. قصیده اول از کنار درگاه ورود این صحن از صحن عتیق، پیوسته به ضلع شمال غربی آغاز شده و کنار ایوان شرقی پایان گرفته، و سپس قصیده دوم از سوی دیگر ایوان تا پایان ضلع شمال شرقی کتیبه شده است [تصاویر شماره 58- 61]:

چنین است قصیده نخست:

«زمین شد از دو بنا رشک آسمان برین یکی بنای خلیل و یکی بنای امین

خلیل رحمن گشت او بدان بنای قویم امین سلطان گشت این بدین بنای متین

یکی به مکه و آن کعبه خدای بزرگ یکی دگر به قم و جای بضعه یاسین

بدان

نماز برد هر کراست دین درست بدین نیاز برد هر کراست رای رزین

به روزگار بناها بسی نهادستندولی نه چونین محکم نهاد و خوب آیین

رواق و طاقش بر آسمان نهاده اساس زمین و خاکش بر فرق فرقد و پروین

خزینه های فراوان هزینه گشته بر آن اگرچه کرده در آن گنج نام نیک دفین

کسی که باز بماند به دهر از او آثارکجا بماند از ایشان یکی اثر چونین

تربت پاکان، ج 1، ص: 97 جهان رسانده بسی مردمان به عزت و جاه چه زان که باد جهانش همه به زیر نگین

خدای عرش چو با بنده [ای] نظر داردچنین اثرها ماند از او به روی زمین

چنین بنا نه به خلخ در است و نه به طرازچنین اثر نه به چین اندر است و نه ماچین

گر این بنا نگرد سخت شرمسار شودکسی که کرد ایا صوفیا به قسطنطین

تمام خلقت و اصل این بنای و در بر اودگر بناها چون در مشیمه اند جنین

بدین بنا که ز آب وگل این وزیر نهادبه باد رفت همه نام آذر بر زین

در آن بنا سخن از آفتاب و آذر بوددر این بناست همه ذکر مالک الارضین

کجا به بانی او زین بنا که ماند به جای فلک درود فرستد ملک کند تحسین

نه بر به بیهده بر ملک و دین امینش کردخدا یگان ملوک زمانه ناصر دین

کجا به فره شاهنشهی فر است اومیان بیضه کند فرق خاد از شاهین

شهی که گر ز خرد شاه خسروان پرسی خرد چه گوید گوید بیا و شاه ببین

در او حصافت بو ذر جمهر و آصف دیدکه می پیاده شود از کفایتش فرزین

ز مکرمت نظری

کرد سوی او که شد اواز آن نظر به سعادت ز خواجگان مهین

کجا طواف گه روحشان همین خاک است که جسم دختر احمد درو شده است مکین

تربت پاکان، ج 1، ص: 98 دری به خلدبرین زین مکان فراز و تو نیزببینی آن در ارت هست چشم باطن بین

مکان فاطمیان در سپهر عرش خداست و گر به خاک نشان بی چو این مکان گزین

همان که شیعه خاص علی و آل علی است اگر نخفت در این خاک روح اوست غبین

به طوس و قم ز پیمبر دو گوهرند به خاک که خاک زین دو شرف جسته بر سپهر برین

پدرش خفته به طوس است مام او ایدرندیم رضوان آن وین رفیق حور العین

پدر اساس نهاد و پسر به آخر بردکه باد رحمت ایزد بسی بر آن و بر این

چنان که مسجد اقصای را همی داودبنا نهاد و سلیمانش برفزود آذین

اگرچه بقعه آنجا ز پیش بود به پای ضریح آن سیمین بود و قبه اش زرین

بنا مگو که عروسی است کاسمان بلندبهشت و طوبی و کوثرش می کند کابین

کنون به فر شهنشاه عصر و فضل اله وزیر صدر نشان است و بدر صدرنشین

پدرش بود به سلطان امین و سلطان خواست پس از پدرش به حشمت فزاید و تمکین

فزود نک همه خواجگان به خدمت اوبه فخر بسته میانند از کهین و مهین

کسی که شاه سوی او نظر کند نه شگفت اگر زمانه ببندد بر اسب بختش زین

که گر اثر نهد این گونه می نهد به جهان کجا اساسش محکم تر از دژ رویین

تربت پاکان، ج 1، ص: 99 مؤید است به روح القدس ز ایزد پاک وز آب و خاک مقدس سرشته است و

عجین

چه آیتی به ازین کو نهد چنین آثارکه بازماند از او تا به روز بازپسین

کجا خرد بتواند قیاس چرخش کرداگر کنی به مثل کوه و بحر را تخمین

علی اصغر اگر نام دارد او ز پدرعلی اکبر یارش بود به علیین

بدین علی همه ارواح می دعا گویندبه خاصه روح علی بن جعفر و یقطین

گناهکار اگر سوی او پناه بردحرام گردد بر او مهالک سجین

و گر کسی بنشیند به زیر سایه اوبه هیچ غم نکند خاطرش زمانه حزین

دو صف فرشته شب و روز اندر اوست به پای صفی به سوی یسار و صفی به سوی یمین

به شهریار جهان و بدین بزرگ وزیرصفی دعا کند و صف دیگری آمین

بنای او چه به آخر رسید و گشت تمام خدای حافظ آن کرد جبرئیل امین

بدین دلیل همی تا جهان به جای بودبه پای خواهد بود این بنای نغز چنین

و گر بخواهد روزی قضا به خاک رودنباشدش به جز این خاک بستر و بالین

به دین پاک و دل پاک و رأی و خاطر پاک خدای پاکش باشد همیشه یار و معین

درین کتیبه هم از بحر طبع شیبانی کشد به رشته سر کلکش این لئال ثمین تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص100

تربت پاکان، ج 1، ص: 100 که نه بنایی ازین به کسی تواند کردنه هم ثنایی از این گونه محکم و شیرین

همیشه تا نبود آب را گرانی خاک همیشه تا که نماند به لاله بر نسرین

به باغ ملک رخ او چو لاله تازه و تربه کام دولت کارش همه چو ماء معین»

در پایان این قسمت کتیبه و در ردیف آن کنار ایوان شرقی

صحن ترنجی است که در بالا و پایین آن این عبارت و در میان، بیت زیر به نستعلیق ریز نوشته شده است:

«سررشته دار این بنا آقا میرزا سید تقی بن میرزا سید هاشم بن حاجی میرزا طاهر مستوفی تفرشی

دارد از حضرت معصومه طمع روز جزاکه شفیعش شود از لطف و کرم نزد خدا»

قصیده دوم چنین است:

«چو مرد پرهنر افتاد و بخت بودش یارچنین بماند از او در جهان به جای آثار

کجا به درگه او برنهد فرشته جبین کجا به سایه او آسمان برد زنهار

به روزگار نگردد عزیز هرکه نکردبه دست خویش همی خوار درهم و دینار

کسی که درهم و دینار خوار مایه گرفت ازو به جای بماند چنین اثر بسیار

ز زر سرخ خردمند نام جوید و بس که نام عز نبرد هرکه زر نسازد خوار

ولی اگر نبود فر ایزدی با مردهمی زند به در گنج خویش بر مسمار

نه در دلی نهد از مکرمت به جا اثری نه در گلی نهد آثاری او به نقش و نگار

تربت پاکان، ج 1، ص: 101 اثر به دهر بسی مانده اند لیک نماندچنین اثر که در او عقل گم کند هنجار

کدام اثر که همه روز جبرئیل امین به پر خویش برد گردش از در و دیوار

کدام اثر که به هر سر که سجده برد در اوهمی درود فرستد محمد مختار

کدام اثر که به هر تشنه [ای] که خفت در آن به دست خویش دهد آب حیدر کرار

کدام اثر که غباری که زو بلند شودبه دیده برکشد از فخر گنبد دوار

چنین اثر که نهد جز کسی که حشمت اوبه دین و دولت از این گونه کرده است هزار

بدین بنا و بدین کارهای فرخ اوست که برگزید شه او را از این همه اخیار

مظفری ملکی خسروی خداوندی که شد زمانه به فرش همه بهشت و بهار

به روزگار همایون و عهد فرخ اوزمین ز چرخ برافزود رتبت و مقدار

ستوده [ای] که به دربار هیچ شاه نبودچنین وزیر نکوسیرت و نکوکردار

چنین بنا که توانست بر نهاد جز اوکه خیره گردد ازو دیده اولو الابصار

به ویژه آن که بدین خاک ازین بزرگ وزیرچنین بنایی برپا شد آسمان کردار

بنا نه گوئی یک لخت از بهشت برین فروکشیده و اندر زمینش داده قرار

رواق هاش چو افلاک بی فساد و خلل عمادهاش چو البرز محکم و ستوار

تربت پاکان، ج 1، ص: 102 نه جنت است و چو جنت مقام رحمت حق نه کعبه است چو کعبه است قبله ابرار

به پاک تربت دخت رسول کرده است این علی بن ابراهیم فخر آل و تبار

به بخت و سال جوان و به رأی و دانش پیرز اسب جهل پیاده به رخش عقل سوار

به سوی او نظر مردمان پاک نظرپناه سالک و درویش و ملجأ زوار

عزیز کرده خدا نام او به هر دو جهان که خوار کرد بدین کار خیر زر عیار

یگانه در همه فضل است و فضل ایزد بین که فضل او بفزاید به مهر هشت و چهار

اگر به مملکت ایدون امین سلطان است امین یزدان است او به حکمت و اسرار

هزار سر الهی نهفته در دل اوکه زان یکی نه فزون گفته اند بر سردار

به سر شاه و به سر اله اوست امین به جان و دلت ز بو نصر این سخن بسپار

از آن شه از پدرش عز و جاه او

افزودکه دید فخر پدر گشت او به علم و وقار

پدر درخت بدو این وزیر یار درخت پدر صدف بد و این خواجه لؤلؤ شهوار

هر آینه ز صدف خوب تر بود لؤلؤچنان که خوب ترند از درخت ها اثمار

امیدم آن که ز یزدان ز مکرمت نظری است بر آن که گفت و بر آن کو نویسد این اشعار

ایا کسی که بدین کاخ بگذری روزی یکی به رحمت ازین رفتگان به یاد بیار

تربت پاکان، ج 1، ص: 103 هزار و سیصد و سه چون گذشت از هجرت به آخر آمد این قصر و این بلند حصار»

و پس از آن در پایان کتیبه آمده است:

«به سعی و اهتمام مقرب الحضره العلیه آقا میرزا عبد المولی به اتمام رسید. راقمه میرزا آقا»

*** در این صحن گذشته از ایوان آینه- که وصف آن با بنای حرم گذشت- سه ایوان دیگر در اضلاع شرقی و شمالی و جنوبی از درون، با سه سردر به موازات هریک از بیرون، و دو ایوانچه- به عنوان درگاه راهرو- در دو سوی ایوان آینه در ضلع غربی هست که همه با کاشی کاری و مناره هایی کوتاه آراسته شده و از آن جمله ایوان شرقی از آثار نفیس هنری است که در زیر نخست از آن و سپس از دیگر ایوان ها و سردرها وصف می شود.

همان کاشی های طلایی رنگ، و درون مقرنس ها با نقش گل آراسته شده است. میان مقرنس کاری سقف و آرایش بدنه کتیبه ای سراسری به ثلث سفید در زمینه لاجوردی دیده می شود که متن آن چنین است:

تربت پاکان، ج 1، ص: 104

«روی فی السماء و العالم من البحار انه لما اخرج المأمون علی بن موسی الرضا علیه السلام من المدینه الی المرو سنه مأتین خرجت فاطمه اخته فی احدی و مأتین بطلبه فلما وصلت الی ساوه مرضت فسألت کم بینی و بین قم قالوا عشره فراسخ فامرت خادمها فذهب بها الی قم و انزلها فی بیت موسی بن خزرج بن سعد و الاصح انه لما وصل الخبر الی آل سعد اتفقوا و خرجوا الی ان یطلبوا منها النزول فی ارض قم فسبق بینهم موسی بن خزرج فلما وصل الیها اخذ بزمام ناقتها و جرها الی قم و انزلها فی داره فکانت فیها سته عشر یوم ثم قبضت الی رحمه اللّه و رضوانه فدفنها موسی بن خزرج بعد التغسیل و التکفین فی ارض له و هی التی الان مدفنها و بنی علی قبرها من البواری سقفا الی ان بنت زینب بنت الجواد علیه السلام قبه علیها. و روی فی البحار ان زیارتها تعادل الجنه. قد تم فی سنه 1303. کتبه خادم الروضه الرضویه رجبعلی»

بالای این کتیبه در میان ایوان، زیر مقرنس ها، درون صفحه قاب بندی کوچکی به نستعلیق سفید این مصرع- که زبان حال معمار هنرمند ایوان استاد محمد باقر قمی است- دیده می شود:

«دارم امید محبت ز امین السلطان» نام این استاد هنرمند در ترنج بالای درگاه نورگیر ایوان از دالان ورود صحن به این شرح نوشته شده است:

«عمل استاد محمد باقر

بنا»

جرزهای دو سوی ایوان و پیشانی آن نیز آراسته به کاشی گرهی است که در بالای آن زیر هره لب بام کتیبه ای به ثلث سفید در زمینه لاجوردی مشتمل بر آیات 74- 75 سوره زمر (قال اللّه تبارک و تعالی: وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ ... تا:

تربت پاکان، ج 1، ص: 105

فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ) با عبارت «قد تم فی شهر شعبان سنه 1303. حرره خادم الروضه الرضویه رجبعلی» قرار دارد.

للجنه ثمانیه ابواب واحد منها لاهل قم و هم من خیار شیعتنا من بین سایر البلاد خمر اللّه تعالی ولایتنا فی طینتهم. و روی عن الصادق علیه السلام انه قال ان لعلی قم ملکا رفرف علیها بجناحیها لا یریدها جبار بسوء الا اذابه اللّه کذوب الملح فی الماء. قد فرغ من التحریر فی شهر ربیع الثانی الخادم رجبعلی»

تربت پاکان، ج 1، ص: 106

در قسمت بالای متن این کتیبه، گرداگرد، آیه الکرسی به خط کوفی آبی رنگ ریز افزوده شده که با «اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم» آغاز می شود و به «لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» پایان می پذیرد. بالای درگاه ورود، میان ترنجی، عبارت «یا غفار الذنوب و یا حبیب اللّه (!) ادرکنی. سنه 1303»- که گویا ایمائی به نام بناکنندگان یا آرایشگران ایوان است- به نستعلیق ثبت است.

در پیشانی ایوان بر لچکی های دو سو- میان دو ترنج- عبارت «یا حنان» در زمینه سفید و کنار آن در قاعده مناره ها در دو سو عبارت «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ»، و در بالای ایوان زیر هره لب بام این ابیات به نستعلیق سفید- با نام ناصر الدین شاه در میان به خط طلایی- دیده می شود:

«در زمان دولت دارای عصرناصر الدین شه خداوند کریم

ساخت این بنیان امین سلطان رادبر نیاز بضعه موسی الکظیم

پور ابراهیم علی اصغر نموداین بنا را برتر از عرش عظیم

1305»

قالوا نحن من اهل الری فقال مرحبا باخواننا من اهل قم فقالوا نحن من اهل الری فاعاد الکلام، قالوا ذلک مرارا فاجابهم بمثل ما اجاب به فقال علیه السلام ان للّه

تربت پاکان، ج 1، ص: 107

حرما و هو مکه و ان للرسول حرما و هو المدینه و ان لامیر المؤمنین حرما و هو الکوفه و ان لنا حرما و هو قم و ستدفن فیها امرأه من اولادی تسمی فاطمه من زارها وجبت له الجنه. و روی ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم لما اسری رأی ابلیس بارکا بهذه البقعه فقال له قم یا ملعون فسمیت بذلک. و روی عن ابی عبد اللّه جعفر بن محمد الصادق علیه السلام انه قال اذا اصابکم بلیه و عناء فعلیکم بقم فانه مأوی الفاطمیین و مستراح المؤمنین.

و روی عن ابی الحسن علی بن موسی الرضا انه قال ان للجنه ثمانیه ابواب واحد منها لاهل قم. قد فرغ من التسوید رجبعلی الخادم المشهدی فی سنه 1303»

متن کتابه خط کوفی ردیف بالای این کتیبه به خط آبی چنین است:

«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً. اللهم صل علی محمد النبی و الوصی و البتول و الحسنین و السجاد و الباقر و الصادق و الکاظم و الرضا و التقی و النقی و العسکری و صاحب الامر و العصر و الزمان صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین.

اللهم ان هؤلاء ائمتنا و سادتنا و قادتنا و هداتنا و رعاتنا.

اللهم وفقنا لطاعتهم و ارزقنا شفاعتهم و احشرنا فی زمرتهم و اجعلنا ممن فاز بولایتهم بکرمک»

سپس به خط کوفی ریز در انجام این کتابه،

بالای دو کلمه اخیر:

نمقه رجبعلی الخادم

در پیشانی ایوان بر دو ترنج میان لچکی های دو سو عبارت «یا ابا عبد اللّه» در زمینه سفید، و کنار آن در قاعده مناره های دو طرف ایوان «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً»، و در بالای ایوان زیر هره لب بام ابیات زیر به نستعلیق سفید در زمینه لاجوردی (و در میان نام ناصر الدین شاه) دیده می شود:

تربت پاکان، ج 1، ص: 108 «عهد ملک ناصر دین آن که یافت کرسی و دیهیم ازو زین و زیب

گشت امین شه و صدر مهین بانی این صحن خوش دلفریب

صادق پروانه به تاریخ گفت نصر من اللّه و فتح قریب

1302

کتبه میرزا آقا»

به سعی و اهتمام میرزا علی محمد به اتمام رسید»

متن کتیبه ایوانچه دیگر (جنوبی) نیز چنین است:

تربت پاکان، ج 1، ص: 109

«روی فی البحار عن واسط بن سلیمان عن ابی الحسن علی بن موسی الرضا انه قال ان للجنه ثمانیه ابواب و لاهل قم واحد منها فطوبی لهم ثم طوبی. و روی رجل من اهل الری قال: قال ابو الحسن علی بن محمد بن علی بن موسی علیهم السلام انما سمی قم لانه لما وصلت السفینه الیه فی طوفان نوح قامت و هو قطعه من بیت المقدس. و روی عن الائمه لو لا القمیون لضاع الدین. کتبه الخادم المشهدی رجبعلی 1303»

برین

چو شد تمام به تاریخ گفت پروانه بنای صحن بکلی بهشت روی زمین

1303»

و بالای درگاه ورود همین سردر میان ترنجی به نستعلیق سفید عبارت:

«انا مدینه العلم و علی بابها

1303»

و در کمربند سردر شمالی این ابیات:

«یا رب به حق پرده نشین دیار قم پاکیزه گوهر صدف اعتبار قم

قم گشته از شرافت معصومه باصفاچون روضه بهشت برین گشته پر ضیا

شاهان به درگهش همه آورده التجابی شک که می رود به بهشت ازره عطا»

و بالای همین ایوان این ابیات (با نقش «یا علی مدد» در ترنج های لچکی های دو سو):

«به عهد ناصر دین شهریار با تعظیم ابو المظفر غازی خدایگان کریم

بنا نهاد به توفیق کردگار این صحن وزیر اعظم علی اصغر بن ابراهیم

چو بهر دختر موسی بن جعفر از سر صدق امین سلطان آراست این ستوده حریم

برای مصدر تاریخ گفت پروانه سیاق کعبه ثانی ز پور ابراهیم

1303»

تربت پاکان، ج 1، ص: 111

و بالای پیشانی سردر جنوبی این ابیات (با نقش نام ناصر الدین شاه در بالا و «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در میان پیشانی و «هو اللّه تعالی» میان دو لچکی و «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً 1302» بر پایه مناره ها):

«به عهد ناصر دین شهریار ملک آرای امین سلطان آراست این ستوده سرای

سرود صادق پروانه بهر تاریخش ببین به ملک قم اینک در بهشت بپای

1303»

دیده می شود (در کمربند سردر جنوبی نوشته ای نیست).

تربت پاکان، ج 1، ص: 112

آثار هریک از این مقابر:

بلندی 70/ 3 متر قطعات بزرگ مرمر است که در پایه ها (فواصل صفه ها) به شکل ستون حجاری شده، و در صفه ها با نقوشی رنگین از طلا و لاجورد به شکل گل و بوته آراسته گردیده که در مجموع از نفاست و زیبایی بسیار برخوردار است و این قطعات با همان نقش های رنگین و زیبا دو راهرو بقعه به حرم و رواق جنوبی را نیز زینت داده است.

بالای ازاره کتیبه ای است بر سنگ مرمر به ثلث برجسته محمد رضا امامی مشتمل بر سوره جمعه با رقم:

فی سبع و سبعین و الف. کتبه محمد رضا الامامی

در پایان.

پس از آن دوازده بدنه گچی به شکل نما با نقوشی رنگ آمیزی شده گرداگرد بقعه دیده می شود. سپس کتیبه سراسری دیگری است به ثلث طلایی مشتمل بر سوره قیامت و آیه نور ، و پس از آن سقف بقعه بر پایه نماهایی کوچک تر و نورگیرها با آرایش هایی همانند بدنه.

قبر در میان بقعه قرار گرفته که صندوق مسین فراز آن را- که پیش تر با صفحات زرین آراسته بوده- به موزه آستانه منتقل ساخته اند و پایه آن مرکب از چند قطعه مرمر سفید با بلندی چند سانتی متر اکنون باقی است. در کناره این سنگ ها به طور مایل، گرداگرد، به پهنای ده سانتی متر این ابیات به نستعلیق ثبت است:

جمشید به اخلاص ز شاه اسلام چون منصب تولیت گرفت از انعام

تربت پاکان، ج 1، ص: 115 طاهر به نیابتش مشرف چون شدبا راستی این مزار را کرد تمام

از سیم و زر خزانه تحویلش دادچون کار جهان از او بنا شد به نظام

*

آن را که شفیع از دل و جان است غلام صندوق به سرکاری او گشت تمام

*

بر مرقد پاک پدر آن زبده ناس یعنی صفی ثانی افلاک اساس

صندوق چو ساخت عقل تاریخش گفت صندوق مزار شاه عالم عباس

بر بازمانده صندوق روی قبر که اکنون در موزه آستانه است نوشته ای دیده نمی شود.

پیشاپیش درگاه ورود جنوبی این بقعه از صحن زنانه پیش ترها ایوانی به عنوان سردر ورود بوده که اکنون نیست. جز آن که کتیبه کمربندی آن- که پس از ویرانی ایوان به سردر بقعه شاه سلیمان و شاه سلطان حسین نقل گردیده بود- اکنون بالای کتیبه سراسری بقعه شاه سلطان حسین که مدخل ورود موزه آستانه است نصب است. متن کتیبه دوازده بیت است این چنین: تربت پاکان، ج 1، ص: 116 «هذه جنات عدن فادخلوها خالدین زائران را از صریر در رسد بر گوش جان

ز التفات پادشاه صورت و معنی صفی شد سرافراز مهم تولیت جمشید خان

گشت حسب الحکم مأمور بنای روضه ای کز بلندی سایه اش بر عرش باشد سایبان

روضه ای کارامگاه صالحان بر ساحتش گفته ای فردوس باشد یا بهشت جاودان

کرد بنیاد اساس بارگاهی کز شکوه می نویسد از ادب رفعت پناهش آسمان

کرده اند آرایش سقف و جدار روضه اش از طلا و لاجورد و آفتاب آسمان

خشت ایوان بلندش غیرت خورشید و ماه صحن ایوان رفیعش مهبط کروبیان

وصف صندوق مزار شاه حد خامه نیست همچو سوسن گر سراپای قلم گردد زبان

شد تمام از معجز اقبال شاهی این بناتا مگر همچون حرم گردد مطاف انس و جان

حور شد از سنبل گیسو در او جاروب کش مشتری بر رغم کیوان گشت در وی پاسبان

باد یا رب تا ابد از عمر و شاهی کامیاب تا بود از مهر و مه روشن چراغ آسمان

این رقم زد از پی تاریخ معمار قضامهبط صفح الهی

مرقد صاحب قران

سنه 1077»

*** ضمن تعمیرات چند سال پیش چند سنگ قبر بزرگ از زیر خاک بقعه نمایان

تربت پاکان، ج 1، ص: 117

شد که دوتای آن مربوط به قرن دهم بود. یکی با این متن:

«وفات مرحومه مغفوره سعیده آقا شاه خاتون بنت حمزه بیک بن بکتاش بیک موصلو در یوم الاثنین 4 شهر ذی قعده الحرام سنه 941»

و دیگری از «محمد صادق شاملوئی» درگذشته 949 که آن را پریخان دختر او بر قبر وی وقف نموده است. این دو سنگ دانسته نیست چرا به اداره آموزش و پرورش قم نقل شد که در این چند سال همان جا کنار حیاط اداره مانده و در چند زمستان گذشته سنگ قبر آقا شاه خاتون با افروختن آتش میان آن، از میان به دو نیمه شده است.

و فاقد تزیین است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 118

صندوق قبر شاه سلیمان در میان بقعه قرار دارد و در کنار آن اکنون سنگ قبری است با خطوط و نقوش ظریف که پیش تر در راهرو میان دو صحن آستانه بوده و سپس به اینجا نقل گردیده است. روی سنگ میان کتابه های قرآنی گرداگرد ابیاتی است با این مقطع:

«سال فوتش چو بجستم گفتندآه از مهتر ما نوری بک

[988]

قد توفی السعید المرحوم نوری بیک بن مهتر میرزا بیک بن مهتر منصور عفی عنهما. عمل استاد خواجه حاتم بن عبد المطلب خراسانی سنگ تراش»

*** در بقعه مدفن شاه سلطان حسین بالای کتیبه سراسری گچ بری، کتیبه ای دیگر به خط نستعلیق بر کاشی دیده می شود. این کتیبه پیش از سال 1376 قمری در جانب خارجی همین بقعه بر سردر ورود نصب بوده و پس از تغییرات صحن زنانه و تبدیل آن به مسجد موزه، با تکمیل و تعمیر کامل قطعات شکسته و فرسوده آن به اینجا نقل یافته است. و آن مرکب از دو قسمت است که قسمتی مربوط به مقبره شاه عباس بوده و متن آن در بحث از همان بنا نقل شد و قسمتی دیگر بنابر آنچه از خود کتیبه برمی آید مربوط است به بقعه ای که میرزا ابو طالب خان قزوینی حاکم قم به سال 1260 بر قبر مادر خود بنیاد کرده، و اکنون دانسته نیست که آن در چه جای صحن زنانه قرار داشته است. این قسمت نیز مشتمل بر هفت بیت است این چنین:

تربت پاکان، ج 1، ص: 119 «در همایون روزگار پادشاه دین پژوه خسرو غازی محمد شه شه اکلیل و هور

آمد اندر ملک دین غوث الوری فخر الامم نصرت دنیا

و دین کهف امان صدر صدور

عصر معموری این ویرانی ایران زمین خاصه مصر قم که ویران بود ز احداث دهور

راد بو طالب کز او پروانه فرماندهی داشت بر سکان آن ملک از اناث و از ذکور

ساخت این ایوان کیوان پاسبان را بس شگرف تا که قبر پاک مادر پاس دارد از قبور

الغرض شد مضجع آن مهد عصمت چون تمام عصمت آباد سنین شد رحمت آباد شهور

ز در قم کوکب پی تاریخ سالش بی درنگ باد این کاخ همایون مسکن آن پاک حور

تربت پاکان، ج 1، ص: 121

مزار یاد می شود از جمله در احکام و ارقام پادشاهان صفوی و کریم خان زند برای رودخانه قم که هر

تربت پاکان، ج 1، ص: 125

به چند سال طغیان می کرده و به بیوتات آستانه زیان می رسانده است . از این اسناد هم نکاتی مهم درباره تحولات این مزار به دست می آید و برای تدوین تاریخ تفصیلی آستانه حتما باید به آنها نیز نگریست.

تربت پاکان، ج 1، ص: 126

اوراقی دیگر نیز جسته گریخته نزد افرادی دیگر در باب موقوفات پیشین آستانه دیده و از برخی نیز عکس گرفته شد که همه از چندین رهگذر ارزنده و در تحقیقات مربوط به آستانه و بررسی های جغرافیایی تاریخی پیرامون قم و جز آن سودمند است لیکن نقل متون آنها در وسع یک یا دو مجلد نیست.

این نکته هم گفته شود که برخی از کتب و مصاحف وقف آستانه قم اکنون در کتابخانه ها و موزه های دیگر است و برای تدوین تاریخ تفصیلی این مزار باید به این نسخ و آغاز و انجام آنها نیز نگریسته شود.

شجاع ... زاذ نازویه حرس اللّه علوه و ادام سموه هذا المجلد من المصحف ...

[التف] سیر مع ثلث مجلدات مع الصندوق علی الروضه المقدسه و الت [ربه] ...

المنوره للسیده الشریفه الرضیه الطاهره فاطمه بنت الامام المطهر ... موسی بن

تربت پاکان، ج 1، ص: 129

جعفر الکاظم صلوات اللّه و سلامه علیهما، علی ان یکون مو [قوفا وقفا] صحیحا شرعیا مؤبدا مخلدا لا یباع و لا یوهب و لا یورث ا [لی ان یرث اللّه] الارض و من علیها و هو خیر الوارثین و لا یخرج منها الا برهن وثیق، فم [ن بدله بعد] ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم. و کتب [فی] شهر اللّه المبارک رمضان سنه اربع و تسعین و خمس مائه.

[یادداشت ها:] [1] بشهاده العبد محمد بن علی ابن محمد ابن فادشاه الرضوی.

[2] نظر به العبد ال ... مخلص فی سنه ست و ...

[3] نظر فیه شرف ...

[4] نظر فیه و استفاد منه العبد الفقیر الی اللّه تعالی محمد بن [ابی] الفتوح بن یحیی الرضوی [فی شهر] اللّه شعبان العادل [... ثلا] ث عشر و ثمانمائه.

[5] نظر فیه و استفاد منه بقدر الوسع و الطاقه العبد فضل اللّه بن الحسین بن الحسن بن ... الصوفی حرره ... فی ... حجه ثمان و سبعین و ...

در رساله «خاندان فتحان» به عکس (ش 1) و حروف (ص 8- 9) نشر شده است.

باید دانست که آستانه مقدس قم تا اواسط دوره صفوی بیرون شهر قرار داشته است. از این نکته پیش از این سند، در جامع التواریخ رشیدی یاد شده است. در برخی اسناد و وقف نامه ها که پس از این در این بخش می بینیم نیز به همین موضوع اشاره می شود. شواهد دیگر آن را در دوره های بعد، از خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی و عالم آرای عباسی و مآخذ دیگر روزگار صفوی می توان به دست آورد.

وقف هذا الجزؤ الی آخر الاجزاء الثلثین من المصحف المجید علی القبه المشرفه و الروضه المطهره التی هی مضجع المعصومه الطاهره ستی فاطمه ابنت الامام الاطهر موسی بن جعفر علیها و علی آبائها التحیه و السلام بظاهر بلده قم علی شاطی الوادی، علی کل من دخل القبه و زار الروضه ..... ورین و المجاورین و الحاضرین و ال ... ن من المؤمنین .... المسلمین لیقرأوا فیها ..... الجزو ...

من القبه بحال .... عظیم بن ابی الفضائل محمد بن فتحان .... و لوالدیه و حشره فی زمره المصطفی و عترته .... عشرین و سبعمائه بتبریز.

تربت پاکان، ج 1، ص: 131

مجموعه در فهرست رقبات موقوفه و مسلمیات و سیورغالات آستانه قم از مسلمیات «زاویه

تربت پاکان، ج 1، ص: 133

بیکسی خانم» سخن رفته است. سنگ قبر یکی دیگر از افراد این خاندان (آقا شاه خاتون دختر حمزه بیک، عمه شاه بیگی بیگم) در تعمیرات اخیر مقبره شاه عباس دوم از زیر خاک بیرون آمد.

در فرمان مورخ 18 شوال 931 شاه طهماسب و برخی اسناد دیگر که پس از این خواهیم دید از موقوفات نام برده شده در این سند با عنوان «موقوفات بیگمی» یاد می شود. اکنون جز یکی دو مورد همگی این موقوفات و اوقاف دیگر شاهان و امراء صفوی از صورت خود خارج شده و به تصرف مالکان خصوصی درآمده است.

تولیت این وقف بنابر آنچه در این متن مصرح است با سید مرشد الدین رشید الاسلام- تولیت شرعی آستانه مقدس- بوده که نسب او در این سند با آنچه پس از این در فرمان مورخ 904 الوند بیک از اسناد تولیت شرعی آستانه خواهیم دید اندک جدایی دارد.

این متن که به خاطر دارا بودن نام تعدادی از اماکن و محال قدیم قم از رهگذر جغرافیای تاریخی این شهر سندی بسیار مهم است در اینجا براساس سوادی از آن متعلق به قرن یازدهم چاپ می شود. چند سطری از آغاز این سواد چنان که می بینیم از میان رفته است:

... لا تأخذه سنه و لا نوم، تاهت الافکار فی مسالک حکمته. ثم الصلوه و السلام التامات ... علی نبیه و حبیبه المرتقی بتوفیق اللّه تعالی علی مراقی النبوه و الاهتداء، الصاعد بتأییده علی مصاعد الرساله و الاجتباء، الذی نسخ بسطوه رسالته جمیع الملل و الادیان و ارتفع بسلطان نبوته آثار البغی

و الطغیان و نزل فی کمال جلاله جواهر القرآن و اخبر عن نبذ من کثیر مناقبه الباهره آیات الفرقان محمد قاضی محاکم الجود و صاحب اللواء الممدود، حاکم دیوان امضاء القضاء بحسب الانتظام، قاطع مهمات ارباب الحاجات بسواطع الاحکام. و علی العالم بدقایق حقایق علوم الاولین و الاخرین و الواقف بمستودعات خواطر ارباب الحق

تربت پاکان، ج 1، ص: 134

و الیقین، الذی قواعد ارشاده تبصره و ذکری لارباب الامصار و نافع شرایع احکامه وسیله و ذریعه لاصحاب الاستبصار، تحریر تنقیح کلماته المهذبه نهج البلاغه و مختلف مبیناته البلیغه نثر اللالی بین ذوی الفصاحه علی الجامع لکنوز غرایب انوار المعارف و رموز عجایب ازهار العوارف، الذی رفع بجواهر بیانه بنیان اساس الولایه فی الغایه القصوی و رصص بسواطع بنیانه مبانی الهدایه و التقی. و علی آله و اولاده المعصومین الهادین الی دار السلام، المؤیدین من عند اللّه ذی المجد و الانعام، الفایقین علی الاولیاء الفخام، السابقین فی مضمار التقی علی اهل الاسلام، صلوه ممتده الی قیام الساعه و ساعه القیام.

و بعد بر رأی رزین ارباب فهم و فراست و فکر متین اصحاب علم و کیاست مخفی نیست بلکه مثل طلیعه صبح صادق روشن و تابان و ماننده رخساره آفتاب جهانتاب رخشان و درخشان است که بهترین بندگان ملک دیان کسی است که چون به نظر کیمیا اثر ربانی منظور و به تأیید و توفیق سبحانی منضور گردد و پرتو اشعه اعطاف نامتناهی الهی بر صفحه صحیفه روزگار او ظاهر، و آثار انوار الطاف بی بدایت یزدانی بروجنات ایام او باهر شود اضاعت فرصت ننموده، شرایف اوقات و لطایف ساعات خود را به نشر مکرمات و اذاعت خیرات معطوف

و نفایس اموال دنیوی را جهت اکتساب ثواب اخروی مصروف دارد، و اشتغال به چیزی و اقدام به امری کند که موجب حصول مطالب و وصول مآرب او گردد.

و چون علیا حضرت مخدومه عظمی بانوی کبری، ملکه ملکات عالم سرور مطهرات امم، منعمه محسنه مکثره مکرمه معظمه مطهره رفیعه جلیله حاکمه عادله سلطانه الخواتین المطهرات محرزه انواع السعادات و اصناف المکرمات، مشرفه سریر رفعت و حشمت علی الاطلاق مزینه اریکه سولت و سعادت بالاستحقاق، بانیه مبرات عظیمه مؤسسه اساس خیرات جسیمه، آثار طهارت و صلاح از خیام

تربت پاکان، ج 1، ص: 135

رفعتش تابان و انوار نظافت و فلاح از حجال عظمتش درخشان، عصمه الدنیا والدین شاه بیگی بیگم بنت حضرت امارت مآب مکرمت ایاب، دولت قباب سعادت نصاب رفعت انتساب، افتخار اعاظم امراء عجم اختیار افاخم حکام عالم، الواصل الی جوار رحمه اللّه امیر کمال الدوله و الاماره و الاقبال و الدین مهماد بیک ابن حضرت امارت و سعادت دستگاه، مغفرت قباب رضوان مآب، عمده امراء زمانه قدوه کبراء اوانه، المستریح الی جوار رحمه اللّه حمزه بیک بکتاش موصلو خلدت ایام عظمتها و عفتها و عصمتها و رفعتها،

موفق است به توفیقات بی نهایت و مساعد است به سعادات بی غایت و مهبط احسانات عظیمه و مورد انعامات جسیمه است و به نعم کثیره فایز و به انواع عطایا مخصوص است، خواست که ذکر جمیل و اجر جزیل و آثار خیرات و امارات مبرات بر جریده روزگار باقی ماند و موجب ارتقاء او بر مراقی درجات اخروی و اصعاد او بر مصاعد غرفات عقبوی گردد و سبب نیل او به ثواب بی حساب و خلاص او از الیم عقاب شود چنانچه حدیث صحیح

حضرت رسول ثقلین و نبی خافقین افضل الخلایق و کاشف الحقایق- صلوات اللّه و سلامه علیه و آله الطاهرین- به تصحیح این معنی فصیح صریح است حیث قال: «ان ما یلحق المؤمن من حسناته بعد موته علم علمه و نشره او ولد صالح ترکه او مسجد بناه او نهر اجراه او صدقه اخرجها من ماله فی صحته و حیاته یلحقه بعد موته». و ایضا قال صلی اللّه علیه و آله الطاهرین: اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلاث صدقه جاریه و علم ینفع به و ولد صالح یدعوله بعد وفاته».

فوقفت عن اصدق نیه و اخلص طویه و اصفأ عقیده قربه الی اللّه تعالی و طلبا لمرضاته- فی حاله تصح منها جمیع التصرفات الشرعیه و ساعه تنفذ من امثالها جمله التبرعات السمعیه لاتصافها بصفات الکمال و انعاتها بنعوت الاستبداد و الاستقلال

تربت پاکان، ج 1، ص: 136

من العقل و البلوغ و الرشد و الدرایه و الهدایه و وجدان الطواعیه و الاختیار و فقدان الکراهیه و الاجبار- جمیع الاملاک و المواضع التی انتقلت من الملاک بالحق الی علیا حضرتها بالانتقالات الشرعیه و المبایعات السمعیه و الان حقها و فی تصرفها الشرعی بالملکیه بلا مانع و منازع کما نطقت بذلک صکوک شرعیه و محلات سمعیه مسجله بسجلات قضات المسلمین و ولات المؤمنین.

I

فمنها عشرون سهما من اصل اربعه و عشرین سهما (و السهم عباره عن الزیوار باصطلاح اهالی تلک الدیار) من جمیع الباغ المدعو لنجرود الواقع فی ناحیه «وازکرود» من اعمال مدینه المؤمنین قم المحدود باراضی قریه لنجرود و باراضی قریه خورها باد و باراضی مزرعه جنداب آباد و بخافه نهر لنجرود. مع جمیع قطعه الارض المشهور بارض سفید الواقع

تحت الاراضی المدعوه بجنداب المحدوده بطاحونه ورثه الرئیس مظفر و باراضی مزرعه جنداب و بالشارع و بباغ بزرگ.

II

و منها ثلث تام شایع من جمیع المزرعه المدعوه شریک آباد من مزارع قریه قاسم آباد من قری مدینه قم المحدود بمزرعه فرج آباد و باراضی مزرعه نجیب آباد المشهور بخاک سفید و بمزرعه زعلاباد و بجبل دانیان و بالشارع و الیه الممر.

III

و منها ثلث و نصف سدس تام شایع من جمیع المزرعه المدعوه خطیرآباد من مزارع قمرود من اعمال بلده قم المحدود باراضی شریف آباد و باراضی مزرعه جمالان و بحافه نهر داروپشته و باراضی مزرعه بیان آباد مع مثله من القنات المتعلقه به.

VI

و منها سدس تام کامل شایع من جمیع القریه المشهوره و المدعوه بکوارود و لا بکوار من قری و ازکرود من اعمال مدینه قم المحدود کما قیل باراضی

تربت پاکان، ج 1، ص: 137

مزرعه فستجان و بصحاری عزیزآباد و کمال آباد و بدولاب لنجرود و بصحاری لنجرود، مع ثلثین تامین شایعین من جمیع الطاحونه المدعوه بمیانین.

V

و منها ثلث تام شایع من المزرعه المدعوه خزانجرد من توابع وزاکرود من اعمال مدینه قم المحدود باراضی قاسم آباد و باراضی زعل آباد و باراضی علی آباد و محمدآباد و بحصار شمس آباد و بصحاری قریه سراجه مع مثله من القنات المتعلقه به. و مع نصف تام شایع من جمیع الباغ المدعو بعین الزاد و من جمیع الباغ المدعو بشیرزاد. و الباغان المذکوران مکرومان و داخلان فی المحدود المذکور.

IV

و منها جمیع الباغ المحاط علیه الواقع خارج مدینه قم المدعو بباغ میان رود المحدود باراضی قریه قلاور من الطرفین و بشارع نهر صفی آباد من الطرفین.

IIV

و منها جمیع الباغ المدعو بباغ بیشه الواقع فی قریه کرمجگان من قری مدینه قم المحدود بباغ چاله و

بحافه نهر القریه المذکوره و بباغ محمد و بباغ شهاب- و هذا الباغ مکروم و مشجر و مشتمل علی اثنی و عشرین منا من القمح بوزن قم- و جمیع الباغ المدعو بباغچه الواقع فی القریه المذکوره المحدود بباغ بیشه و بباغ شیخ محمد و میان ده و باراضی معروفه بدرخت میانین مع مجری شربه من قنات القریه المذکوره و الباغ المذکور مشتمل علی .. عشره من من القمح.

IIIV

و منها نصف تام کامل شایع من جمیع القریه المدعوه پرچون الواقع فی ناحیه سجاس رود من اعمال بلده سلطانیه المحدود باراضی قریه دشیر و باراضی تپه تاق و جنبد .. و برباط کائن هناک.

XI

و منها نصف تام شایع من جمیع القریه المدعوه دشیر الواقع فی

تربت پاکان، ج 1، ص: 138

الناحیه المذکوره المحدود باراضی القریه المذکوره و باراضی داودتپه و کهرازک و بموضع یدعی «میل سربند».

بجمیع توابع الاملاک المذکوره و المضافات و المنسوبات و المتعلقات و الملحقات و الاراضی و الصحاری و الجبال و التلال و الوهاد و الانجاد و السواقی و المساقی و الابنیه و العمارات و حق الشرب للمحال المذکوره من العیون و الانهار و القنوات، سیما حق الشرب لسدس قریه کوار المذکور و هو سدس من نهر کوار علی الرسم القدیم و القانون المستقر، و کافه الحقوق الشرعیه و قاطبه الضمائم الملیه:

علی مرقد الحضره العلیه العالیه السامیه الطاهره الزکیه الشریفه الطیبه البهیه التی قد خصها اللّه سبحانه و تعالی بالذات المنوره القدسیه و الملکات المعنبره القدوسیه، اللامعه من سرادقات عزتها لوامع الهدایه و الصلاح، الطالعه عماوراء استار عظمتها انوار العصمه و الفلاح، الطایره علی اوج سماء السعاده بجناح النجاح القائمه بعرایض الطاعات فی الغدو و الرواح، و

جعل باب مشهدها الشریف قبله لمرادات ارباب الاکناف و صیر فناء مضجعها المنیف کعبه مطالب الاکابر و الاشراف و وجه الی سدته السنیه اعاظم الاطراف و دل الی تقبیل عتبته الرفیعه اصحاب المجد و العفاف، وفق خلص العباد للاحرام الی زیاره حرمها و ایدهم بحسن التأیید لیحوموا حول مرقدها، سمیه سیده نساء العالمین، شرف الفاطمیات الطاهرات بنص الائمه الطاهرین، التی قال فی حقها اخوها حضره امام الجن و الانس ابو الحسن علی بن موسی الرضا علیه و آبائه افضل الصلوه و التحیه و الثناء: «من زار اختی فاطمه بقم وجبت له الجنه» ستی فاطمه علی آبائها و علیها الصلوه و السلام و التحیه و الاکرام، الواقع هذا المرقد المنور المتبرک خارج درب ساوه من دروب بلده المؤمنین قم من بلاد عراق العجم المستغنی عن التحدید و التوصیف لغایه الشهره و نهایه المعرفه فی محلها.

تربت پاکان، ج 1، ص: 139

وقفا صحیحا شرعیا مؤبدا مخلدا دائما سرمدا بتا بتاتا باقیا بقاء السموات و الارض و العرش جامعا لجمیع الشرائط و الارکان عاریا عن المفسدات و البطلان حالیا بما یوجب الدوام خالیا عن الانقطاع و الانصرام جاریا علی حکم الاسلام واردا علی منهج شریعه خیر الانام محمد علیه افضل التحیه و اکمل السلام من اللّه الملک العلی العلام. رجاء ان یوصل ثوابه الی روح اختها الاعیانیه و هی الخاتون المعظمه المکرمه المکبره المفخمه الجلیله الموقره الحسیبه النسیبه، تاج النساء و الخواتین ملکه ملکات العالمین، ذات السعادات بین المسلمین، السعیده المرحومه المبروره المدعوه بیکسی خانم فبمقتضی ذلک لاتباع الموقوفات کلها و لا بعضها و لا یوهب و لا یرهن و لا یملک بوجه ملک و لا یتلف بوجه تلف و

لا ینقص بوجه نقص بل یکون قائما علی اصله محفوظا علی محله مقرونا بشرایطه الی ان یرث اللّه الارض و من علیها و هو خیر الوارثین.

و شرطت الواقفه الواقفه علی ما اعد اللّه لها فی المواقف التولیه فی الموقوفات المذکوره لعالیجناب المولی المرتضی الاعظم المجتبی الاکرم الاقدم الافخم، افتخار العتره الطاهره قره عیون ارباب السیاده، مرکز دایره السعاده و الاعتلا محیط نقطه المکرمه و الاجتبا، لا محمده الا و هو بها فایز و لا مکرمه الا و هو علیها حایز، المستعین بعنایه اللّه الملک العلام السید مرشد المله و السیاده و النقابه و السعاده و التقوی و الدین رشید الاسلام بن عالیجناب المولی المجتبی الاکرم الاتقی الاورع الافخم افتخار السادات بین الامم اختیار ارباب السعادات فی العجم السید شمس المله و السیاده و النقابه و الدین محمد ابن عالیجناب المولی المقتدی الاعظم الاسبق الاکرم، و لاج رتاج العزو الکرم راتب امارات النقابه فی العجم، ناصب اعلام السیاده بین الامم عمده ارباب العز و النعم اسوه اصحاب المجد و الکرم، السعید الحمید المبرور المغفور، المستریح الی جوار رحمه اللّه الملک

تربت پاکان، ج 1، ص: 140

المعین الصمد السید زین المله و السیاده و النقابه و التقوی و الورع و الدنیا و الدین سلطان احمد الرضوی النقیب ابد اللّه تعالی ظلال سیادته و نقابته، بلا شرک و مداخله سهیم و بعده لاکفی و ارشد و اصلح اولاده الذکور ثم لارشد و اکفی و اصلح و ازکی اولاد اولاده الذکور نسلا بعد نسل و عقبا بعد عقب، و ان انقرضت الذکور من الاولاد المذکورین یکون التولیه لبناته ثم لبنات بناته، الاکفی فالاکفی و الارشد فالارشد و الاصلح فالاصلح نسلا بعد

نسل و عقبا بعد عقب، و ان انقرضت الاولاد بالکلیه یکون التولیه لوالی الوقف فی هذا الزمان. و یکون عشر محاصیل الموقوفات من الکل للمتولی.

و شرطت ایضا ان یصرف المتولی من محصولاتها بعماره المرقد المنور المعطر المذکور و بعماره رقباتها الموقوفه علیها و بما تحتاج الیه من اضائه السرج و اعاده الفرش و الاوانی و غیر ذلک، و ما فضل عن ذلک یصرف الی سایر المصالح و المصارف فی المشهد المقدس کما یراه و یستصوبه المتولی بحسب الشرع الشریف.

فلا یحل لسلطان و لا لقاض و لا حاکم و لا وارث و لا وزیر و لا امیر و لا نایب و لا لاحد یؤمن باللّه و الیوم الاخر تغییر هذا الوقف و لا تبدیله و لا نسخه و لا نقضه و لا تغییر متولیه و لا ازاله شیی ء من شروطه و لا التصرف فی شیی ء من اوقافه او فی حاصله بغیر شرط الواقف، فمن فعل شیئا من ذلک فقد باء بغضب من اللّه و سخطه و مقته و علیه لعنه اللّه و الملائکه و الناس اجمعین، لا یقبل منه صرف و لا عدل.

و اما من قام بشروط الواقف و لم یتجاوز شیئا من مقرراته فاللّه تعالی معاونه فی جمیع اموره و مجازیه و یغفر له و یکافیه، و یختم له بالخیر و الحسنی و رزقه فی الدنیا و العقبی ما یشتهیه و یتمنی، ان اللّه لا یضیع اجر من احسن عملا. و ذلک بعد ان رجعت الواقفه المومی الیها عمن یمکنها الرجوع منه بموجب الشرع المقدس رجوعا شرعیا.

ثم بعد جریان الوقف المشروح المذکور ازالت یدها عن التصرف فی

تربت پاکان، ج 1، ص: 141

الموقوفات المذکوره و تمکنت و

تسلطت المتولی المشار الیه فی التصرف فی الموقوفات بالوقفیه علی الشروط المذکوره و القیود المزبوره تمکینا و تسلیطا شرعیین. و غب رعایه المقدمات الشرعیه و المنمیات الملیه اتصل بصحه مضمون الکتاب الصواب هذا و مشروعیه الخطاب المستطاب ذا الاحکام الشرعیه لحکام المسلمین و قضاه المؤمنین ابد اللّه تعالی ظلال شرایعهم و معالیهم و افاداتهم الی یوم القیام و الدین.

و حرر ذلک فی العاشر من شهر صفر ختم بالخیر و الظفر لسنه تسع و عشرین و تسعمائه هجریه نبویه. الحمد للّه رب العالمین و الختم بالصلوه علی خاتم النبیین محمد و آله الطاهرین المنتجبین.

الجنان و بین البقاع بمنزله الروح بین الابدان لینتفعون به [قرائه؟] و تلاوه فیها وقفا صحیحا شرعیا .... و قد شرط اعلی حضره الخاقان [الوا] قف المشارال [یه] ان [لا یخرج من] الروضه المذکوره و لا یباع .......

...............

و از او اجازه روایتی مورخ 897

تربت پاکان، ج 1، ص: 144

گرفته است که متن آن در اجازات بخار دیده می شود. ابن ابی جمهور چند کتاب از تألیفات و آثار خود را به نام این سید نگاشته است که از آنهاست کشف البراهین فی شرح زاد المسافرین .

میر محسن پس از حمله ازبک به مشهد مقدس، از آن شهر به قم باز گشت و در 931 درگذشت. قاضی احمد قمی در وقایع همین سال می نویسد:

«و هم در این سال میر محسن رضوی والد مرحوم میر محمد مهدی که ازجمله فضلای عصر خود بود رحلت نمود. قبرش در صفه مزار متبرک امام زاده واجب التعظیم سلطان علی بن الامام الهمام محمد الباقر علیهما السلام در مشهد بارکرسف کاشان (میر مرحوم با خلف بهتر از خود میر محمد مهدی در ایام فترت خراسان و استیلای ازبکان از مشهد مقدس رضیه رضویه نقل به قم نمودند اما بیش تر اوقاف ایشان در موضع رهق و مشهد بارکرسف به مطالعه و مباحثه اشتغال داشتند. میر سلیقه شعر داشت و جمیع مسائل را به نظم در آورده، اکثر اشعار عربی را به نظم ترجمه فرموده و کم کتبی است که او صحت نداده و تحشیه نکرده بود چنانچه معلوم شد که یک لحظه اوقاف آن غفران پناه بلاطائل صرف نشده. از آثار وی این قصیده در مدح حضرت مولی است ...... ».

در کناره برگ پایان نسخه ای از مراسم سلار که در کتابخانه مرکزی دانشگاه است و آن را نیای سوم همین میر محسن (علی بن

تربت پاکان، ج 1، ص: 145

حسین بن فادشاه رضوی قمی) نوشته و در چاشت پنجشنبه 15 ع 1- 675 به پایان

برده است خطی از او با این متن دیده می شود:

«هذا الکتاب خط جدی العالی رحمه اللّه و انا العبد محسن بن محمد بن علی بن محمد بن علی المذکور رحمهم اللّه ».

«میر محمد مهدی» خود از دانشمندان قرن دهم بوده و محقق علی بن عبد العالی کرکی- درگذشته 940- به سال 937 در قم به او اجازه روایت داده است . قاضی احمد ضمن وقایع سال 976 که سال درگذشت اوست می نویسد:

«در شب شنبه 11 ربیع الاول سنه مذکوره غفران پناهی میر محمد مهدی رضوی قمی که از اعاظم سادات و علماء زمان به کثرت فضائل و کمالات وحید دوران بود در دار السلطنه قزوین رحلت نمود و میر حضوری قمی در تاریخ وفات او یافته: «حشر او با علی و اولادش». نعش او را به دار المؤمنین قم نقل کرده، در منزل وی که در جوار حضرت سمیه سیده نساء العالمین سلام اللّه علیها واقع است و آن را وقف نموده، به بقعه محمدیه موسوم ساخته بود دفن نمودند. میر جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول بود. از شاگردان مولانا احمد ابیوردی بود. در کاشان به مطالعه اشتغال داشت. بعضی اوقات نیز نزد والدش میر محسن تحصیل کرده بود. خط رقاع و ریحان به دستور استادان می نوشت.

تربت پاکان، ج 1، ص: 146

سلیقه اش در انشاء و تعیین عبارات بی نظیر بود. در خدمت شاه سپهر اعتلا (طهماسب) از تمامی افاضل و علماء ممتاز و مستثنی بود. رتبه شأنش زیاده از صدور بود اگرچه به صدارت مایل بود .. از مصنفاتش شرح ارشاد و شرح جعفریه و رساله به رعایت صله رحم و سادات. حواشی و تعلیقات

بسیاری بر کتب فقهی دارد ... ».

سید حسین کرکی دانشمند نامور قرن یازدهم به واسطه نور الدین محمد از همین سید روایت می کند . او را فرزندان و نوادگانی دانشمند است که نام و سرگذشت آنان در بسیاری از مصادر دیده می شود. قبر او اکنون در نزدیک صحن نو آستانه در بقعه ای که هنوز هم به همان نام «محمدیه» مشهور است قرار دارد.

تیمنا باسمه سبحانه تعالی شأنه

الحمد للّه منزل التنزیل و الصلوه علی رسوله محمد سید کل عظیم و جلیل و آله المعصومین امناء الدین و حفظه الشرع من التغییر و التبدیل.

و بعد فقد وقفت و حبست و ابدت هذا الکتاب الکریم و الخطاب الشریف القویم علی الزوار التالین فی الروضه المقدسه المنوره الزکیه الفاطمیه (سلام اللّه و تحیاته علی المدفون بها) الواقعه بخارج سور مدینه قم حمیت عن الافات و التلاطم

تربت پاکان، ج 1، ص: 147

بوکاله النواب المستطاب الاعلی المعلی (... [طهماسب الح] سینی الموسوی الصفوی) خلدت ظلال جلال سلطنته و شوکته و حشمته و اقباله مالاح بدر الدجی وکاله صحیحه شرعیه علی سبیل المشافهه و المکالمه، وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن و لا یستعار و لا یخرج من تلک الروضه المعطره و عماراتها المتصله بها و المنتسبه الیها و ان کان الاخراج المذکور للتلاوه و التفأل و التبرک و غیر ذلک مما یخالف مقتضی الوقف الشرعی و الحبس الدینی و الشرط الاسلامی.

فمن غیر شیئا مما ذکرنا و اغمض عینه عما زبرنا فعلیه لعنه اللّه و الملایکه و الناس اجمعین. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم و کان ذلک فی

قصبه نخجوان ضینت عن الحدثان غره شهر اللّه الاصم الاصب رجب المرجب من شهور سنه احدی و ستین و تسعمایه هجریه محمدیه.

راقم تلک الکلمات بیده الفانیه و واقف هذا الکتاب العظیم بالوکاله المزبوره المسطوره تراب عتبه الرضا محمد مهدی الرضوی المشهدی خصه اللّه بعنایاته (؟).

از روضه مقدسه مذکوره و مدرسه مزبوره بیرون نبرند و هر کس بیرون برد در خون حضرت ابی عبد اللّه الحسین شریک بوده باشد. فمن بدله بعد ما سمعه فانه آثم قلبه.

[مهر:] افوض امری الی اللّه الغنی

رفیع الدین محمد الحسینی الموسوی

1027

تربت پاکان، ج 1، ص: 151

از آن مزار فایض الانوار بیرون نبرند. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. و کان ذلک فی غره شهر رجب المرجب سنه ثلث و خمسین و الف من الهجره.

[حاشیه:]

هو- قد تشرف بهذه ... و انا العبد الفقیر الضعیف المحتاج الی رحمه اللّه الملک الغنی المغنی نظام الدین محمد بن محمد بن الحسین الحسینی عفی عنهم بمحمد و آله الطاهرین المعصومین. آمین یا رب العالمین.

تربت پاکان، ج 1، ص: 153

علی الذین یبدلونه ان اللّه هو السمیع العلیم. و کان ذلک فی العشر الثالث من شهر ذی قعده الحرام سنه ثلاث و خمسین و الف هجریه.

تربت پاکان، ج 1، ص: 154

و چهار جلد کتاب دیگر سیادت و فضیلت پناه امیر محمد هاشم گیلانی بر روضه آستانه مقدسه منوره سدره مرتبه ستی فاطمه علیها التحیه و السلام. مشروط به این که از روضه مذکوره و مدرسه آن بیرون نبرند به ایصال توفیق آثاری حاجی خضر قمی فی یونت ئیل سنه 1064.

نوشته گرداگرد سنگ های مرمر روی قبر همین پادشاه که پایه صندوق مسین قبر بوده است با همین وصف «تولیت» یاد می شود.

جمال الدین بن مولانا جمشید غلام خاصه صفوی واقف نسخه ای از شرح مواقف سلطانیه- ش 358 گوهرشاد مشهد- در رجب 1129 می تواند فرزند او باشد .

در این متن گفته می شود که چنان که طلاب مزار از مطالعه هریک از کتاب های مزبور فارغ باشند اهل مدارس خارج شهر و آن گاه طالبان علوم در مدارس شهر بهره خواهند برد. از این برمی آید که آستانه مقدس و مدارس و بیوتات گرد آن تا این دوره بیرون شهر شمرده می شده است همچنان که نام «پشت باره» درمورد کوچه شرقی محل پیشین گورستان آستانه (بابلان) تا این زمان شاهدی است بر آن.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

چون همگی همت والانهمت نواب کامیاب اشرف ارفع اقدس (همایون اعلی) مصروف بر آن است که ثواب انواع خیرات و مبرات به روح پرفتوح نواب خاقان خلدآشیان (صاحب قران طاب ثراه) واصل و عاید گردد بنابراین به تاریخ شهر جمادی الاخر سنه 1077 غلام اخلاص کیش خیراندیش خود خادم الفقرا

تربت پاکان، ج 1، ص: 158

و مخدوم الامراء جمشید خان متولی و قوللر آقاسی را به تمشیت این امر مقرر فرمودند و مشار الیه حسب الامر (الاعلی) به دار المؤمنین قم آمده، انواع خیرات و مبرات به عمل آورد.

از آن جمله این مجلد را با سایر کتب دیگر از قرآن مجید و صحیفه کامله و حدیث و غیر ذلک که تفصیل آن در دفاتر آن سرکار ثبت است وقف شرعی و حبس مؤبد ملی نمود بر طلبه علوم دینیه و صلحاء دار المؤمنین مذکور و واردین آن، مشروط بر آن که مدرس و طلبه

مزار کثیر الانوار خاقان خلد آشیان هرگاه از مطالعه و انتفاع هریک از مجلدات مسطوره فارغ باشند اهل مدارس خارج شهر و بعد هم طلبه مدینه مسفوره از مطالعه آن بهره مند گردند و ثواب آن به روزگار فرخنده آثار نواب (اعلی) و به روح کثیر الفتوح نواب خاقان (صاحب قران طاب ثراه) عاید گردد و کتب موقوفه را از حدود دار المؤمنین مذکور بیرون نبرند و نفروشند و نبخشند و مرهون نسازند و سوای مدرس آن اگر احدی اراده اخراج یکی از کتب مذکوره از کتابخانه و مدرسه آن سرکار داشته باشد کتابدار آن سرکار مادام که مرهون و وثیقه ای که گنجایش داشته باشد نگیرد ندهد و زیاده از یک ماه نگاه ندارند. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

آن] را بر نفس نفیس خود مادام که در قید حیات بوده باشند ... و بعد از آن بر متولیان آن آستانه منوره، مشروط بر آن که از آن آستانه ... بالجمله برخلاف وقف مذکور ... ننمایند، وقف صحیح شرعی خالی و بری [از هر عیب و نقص] ی. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. طمع کننده [به لعنت و سخط] خدا و نفرین حضرت ... صلی اللّه علیه و آله [گرفتار شود] ...

ولای این خاندان عز و اعتلا را بر میان جان بسته، به مزید جان فشانی و صوفی گری ممتاز و به خاک بوسی این درگاه خلافت پناه پیوسته سرافراز بوده و می باشند واجب و متحتم است که به قدر مقدور درازای مواهب لا تعد و لا تحصی مراسم شکرگزاری به جای آورند.

بناء علی هذا کمترین غلام زادگان فدوی (صفی قلی حاکم دشتستان و وزیر فارس) این کلام اللّه مجید وقف نمود بر مزار فایض الانوار نواب (خاقان خلد آشیان صاحب قران علیه الرحمه و المغفره و الرضوان) که قاری ثواب قرائت و تلاوت آن را هدیه به روح مطهر و مرقد معطر آن صدرنشین ایوان جنت نماید تا موجب

تربت پاکان، ج 1، ص: 161

ثواب جزیل و اجر جمیل بوده باشد. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

اعلی وقف مؤبد و حبس مخلد نمودند بر کافه شیعیان اسد اللّه الغالب مظهر العجائب و مظهر الغرائب، مفرق الکتایب لیث بنی غالب، مطلوب کل طالب امام المشارق و المغارب، بدر

تربت پاکان، ج 1، ص: 162

الدجی و کهف الوری و سند اهل التقی، یعسوب المسلمین و قائد الغر المحجلین امیر المؤمنین (علی بن ابی طالب صلوات اللّه و سلامه و عتره الطاهرین ) که در روضه متبرکه مقدسه معصومه علیها افضل الصلوات و اکمل التحیات تلاوت نمایند و ثواب آن در عاجل و آجل به روزگار فرخنده آثار آن قدوه سلاطین روزگار و اسوه خواقین کامکار واصل و آیل گردد. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

تحریرا فی شهر جمادی الاول من شهور سنه خمس و ثمانین بعد الالف.

1085.

باشد بر مرقد منور و مزار منیع القدر نواب (خاقان خلد آشیان شاه عباس صاحب قران انار اللّه برهانه) فتح اللّه تعالی علی مضجعه ابواب الجنان که در کتابخانه آن سرکار فیض آثار مضبوط و در حریم آن بقعه رفیع مقدار مبسوط می بوده، خدمه تقوی شعار بل و اعیان دولت ابد استقرار و مشرفین آن مزار کثیر الاثار به مطالعه آن بهره مند فیوضات می گشته، ثواب آن به روزگار فرخنده آثار همایون اعلی و روح مطهر آن پادشاه جم جاه جنت آرامگاه عاید گردد. مقرر آن که کتب مذکور را از دار المؤمنین قم بیرون نبرند و از مخالفت محترز باشند.

تحریرا فی ثانی عشر شهر رجب المرجب سنه خمس و ثمانین و الف من الهجره النبویه.

معادن رحمت نامتناهی، شافعان روز جزا پیشوایان طریق هدی، شارعان شرع مبین برگزیدگان حضرت رب العالمین اعنی حضرات چهارده معصوم علیهم الوف التحیه و السلام.

مقرر و مشروط آن که صدف این گوهر گرانمایه آستانه مقدسه منوره متبرکه عرشیه ملکوتیه سماویه معصومیه فاطمیه علی مشرفها و آبائها الائمه صنوف الصلوه و التحیه بوده، سکنه و زوار آن روضه مبارکه فیض نگار از یمن تلاوت و قرائت آن ذخیره اندوز سعادات دو جهانی گردند. وقفا مخلدا شرعیا. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه، ان اللّه سمیع علیم.

و جری ذلک فی شهر رمضان المبارک من شهور حجه تسع و ثمانین بعد الالف. و کتب الداعی لدوام الدوله القاهره محمد حسین عفی عنه.

علیک، انت کما اثنیت علی نفسک» عاکفان صوامع حق پرستی را زبان فصاحت بنیان از ادای فرایض ثناگستری کردگار بی همتا جز به تلاوت آیات کامله قرآنی و قرائت بینات عادله فرقانی قاصر و نارساست.

بنابرین عالی حضرت رفیع منزلت منیع مرتبت، رفعت و اقبال پناه عزت

تربت پاکان، ج 1، ص: 167

و دولت و اجلال دستگاه، توفیق آثاری معتمد الخاقانی، حاج الحرمین الشریفین آقا کافور صاحب جمع خزانه عامره از روی صفای نیت و خلوص طویت قربه الی اللّه تعالی و طلبا لمرضاته این یک مجلد کلام اللّه حمید مجید را وقف مخلد و حبس مؤبد فرمودند بر گلشن آرایان ریاض دین مستبین و نخل پیرایان حدایق شرع مبین، مترجمان آیات کلام رب العالمین واقفان اسرار معارف اولین و آخرین، وسایط آفرینش کاینات علل غائیه ایجاد موجودات، کلمات جامعه صحایف علوم اعنی حضرات عرش درجات سدره مرتبات چهارده معصوم صلوات اللّه و سلامه علی مضطجعهم و قائمهم الی قیام الساعه و ساعه القیام.

مقرر و مشروط آن که قرارگاه آن مشکوه الانوار احمدی و مخزن اسرار محمدی صلی اللّه علیه و آله، روضه منوره مقدسه مطهره معطره معصومه واجبه التعظیم و التکریمه قم بوده، هر آن قاری که به گل گشت آن روضه بهیه سرافراز و به گل بانک تلاوت آیات آن با عندلیبان عالم قدس هم آواز گردد ثواب آن تلاوت و اجر آن قرائت را وقف نماید بر آستان ملایک پاسبان آن راهنمایان خلد برین صلی اللّه علیهم اجمعین، و عالی حضرت واقف معظم الیه را نیز به دعای خیر و طلب مغفرت و حصول درجات رفیعه یادآوری کند. و تولیت آن را مفوض و مرجوع نموده به متولی آستانه مزبوره که به لوازم تولیت و

شرایط آن علی کرور الایام هرکه بوده باشد قیام و اقدام نماید. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم. و کان ذلک فی شهر رجب المرجب سنه 1094.

و زوار روضه مزبوره تلاوت نمایند و ثواب آن را به روزگار فرخنده آثار نواب اشرف اقدس

تربت پاکان، ج 1، ص: 169

ارفع همایون اعلی و نواب مستطاب واقفه موفقه عاید ساخته، بعد از فراغ از تلاوت فاتحه ای به جهت خلود دولت ابدمدت بخوانند. و صیغه شرعیه جریان یافت. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم.

و کان ذلک فی التاسع من شهر جمادی الاولی ختم بالاحسن و الاولی من شهور سنه ثمان و تسعین و الف، 1098.

(پایین سند:)

بسم اللّه الرحمن الرحیم- لقد اجریت الصیغه علی الشروط المرقومه وکاله عن الحضره العلیه العالیه. و کتب الداعی لدوام الدوله القاهره الباهره احوج العباد الی عفو اللّه الغنی محمد باقر بن محمد تقی عفی عنهما. تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص169

مهر:] محمد باقر العلوم

و آخرا و صلی اللّه علی فخر النبیین محمد و آله الاطهرین الاقدسین.

شرعی و حبس مؤبد جازم ملی فرمودند قربه الی اللّه تعالی و طلبا لمرضاته این قرآن شریف و مصحف منیف را بر تمام شیعیان امیر المؤمنین و پیروان ائمه معصومین صلوات اللّه علیهم اجمعین وقفا لازما مخلدا مؤبدا بتا بتلا صحیحا شرعیا الی ان یرث اللّه الارض و من علیها و هو خیر الوارثین.

و در ضمن این وقف صریح شرط شرعی فرمودند که این قرآن مجید همیشه در آستانه منوره متبرکه امام زاده لازم الاحترام سیده جلیله عالی مقام، دره فاخره صدف بحر مواج «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ» کوکب درخشنده سماء ذات ابراج ائمه معصومین، فاطمه بنت امام مؤمنان و مقتدای کون و مکان، خازن اسرار مکنونه خداوند آسمان و زمین نور دیده حضرت سید الانبیاء و المرسلین، قره العین امیر المؤمنین حیدر امام به حق موسی بن جعفر علیهما و علی آبائهما المعصومین الوف صلوات المصلین بوده، آن را از آستانه منوره مذکوره بیرون نبرند و نفروشند و نبخشند و رهن نکنند و شیعیان که وارد آن آستانه شوند از روی این قرآن تلاوت نمایند و برخلاف شریعت غرا آن را معطل نگذارند. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم.

و اعلی حضرت واقف خلد اللّه سلطانه و افاض علی العالمین بره و احسانه ثواب این وقف را خالصا لوجه اللّه هدیه روح پاک و تحفه مضجع تابناک آن امام زاده جلیله الشأن نمودند. و کان ذلک فی ثانی عشر شهر شعبان المظم سنه 1118.

تربت پاکان، ج 1، ص: 173

[پایین سند:]

بسم اللّه الرحمن الرحیم- الحمد للّه و الصلوه علی رسول اللّه و آله حجج اللّه. و بعد فغب ان جرت صیغه

الوقف و تحقق حمیع ما یجب تحققه من صحه الوقف و لزومه علی النهج المقرر من الشرع الانور الاطهر کتب ... الداعی لابود الدوله القاهره الباهره السلطانیه الحسینیه محمد [باقر بن اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی ..].

ثواب این معنی به روزگار آن متشبث ذیل ولای آن خاندان سدره مکان عاید شود. آمین یا رب العالمین.

[مهر:] ...

مشروط بر آن که نفروشند و رهن نگذارند. هرآن کس خلاف آن نماید به لعنت الهی گرفتار گردد. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. تحریرا شهر رجب المرجب سنه 1157.

هو الواقف علی السرائر

وقف صحیح شرعی و حبس مؤبد ملی نمود این مجلد کلام حمید مجید ربانی را مع نه مجلد دیگر که مجموع سی جزو تمام کلام اللّه بوده باشد (بر روضه

تربت پاکان، ج 1، ص: 177

مطهر و منور حضرت معصومه علیها التحیه و الثنا) علیا جناب بلقیس آداب عصمت و عفت و خدارت دستگاه زبده المخدرات شرف جهان خانم همشیره مرحمت و غفران پناه ابو الحسن خان. مشروط بر آن که نفروشند و هبه ننمایند و هر وقت که در سر مزار مرحوم مزبور بوده باشد عالی حضرات مباشرین آن سرکار فیض آثار مانع نشوند. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. به تاریخ روز جمعه 12 شهر رجب به تصرف وقف دادند.

[مهر:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین

عبده اسمعیل

اللّه علیهم اجمعین و به روزگار فرخنده آثار واقف معظم الیه و به روح والدین عالی جاه سابق الالقاب قربت نمایند. مشروط بر آن که از آن آستان عرش توأمان بیرون نبرند و نخرند و نفروشند و هبه ننمایند و به عاریت ندهند

تربت پاکان، ج 1، ص: 178

و تولیت آن را به عالی حضرت رفیع منزلت متولی که از جانب پادشاه عصر تعیین شده باشد مرجوع شد که به نحو مسطور معمول دارد و چنانچه خلاف آن نمایند به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار و به خون حضرت ابا عبد اللّه الحسین شریک باشد. آمین یا رب العالمین. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان اللّه سمیع علیم. تحریرا فی شهر ذی حجه الحرام من شهور سنه 1164.

اعلی حضرت قدر قدرت مشتری طلعت بهرام صولت گردون دستگاه انجم سپاه، جوهر شمشیر سلطنت و صورت هیولای فتح و نصرت، شهنشاهی که بقا با دولتش از ازل توأم و ظل اللهی که فتح با موکبش تا ابد همدم است، کشور گیری که انفکاک ظفر از رکاب همایونش همچون وجود عرض بی جوهر ممتنع الخیال، ممالک ستانی که انفصال استقلال از ظل رأیت اجلالش مانند انفصال جسم از روح شدید المحال است، صاحب لواء السلطنه و التمکین قهرمان الماء و الطین ظل اللّه فی الارضین ابو النصر فتحعلی پادشاه قاجار ابد اللّه دولته العلیه و خلد اللّه مملکته الوسیعه

وقف صحیح شرعی فرمودند این کلام اللّه مجید را بر روضه مقدسه عرش درجه حضرت معصومه علیها التحیه و الثنا، و ثواب آن را نیز هبه نمودند به روح پرفتوح خاقان رضوان آشیان محمد پادشاه قاجار عم بزرگوار خود و نواب

تربت پاکان، ج 1، ص: 180

علیین آشیان حسین قلی خان والد ماجد خود طاب اللّه ثراهما و جعل الجنه مأواهما، و اجرای صیغه موافقه مشروط به شروط ثلاث گردید:

الاول- آن که این کلام اللّه مجید را بدون جهت شرعی در خزانه مقدسه حضرت معصومه مخزون و محبوس نسازند.

الثانی- آن که از آن روضه مقدسه بدون علت شرعی حمل و نقل به جای دیگر ننمایند.

الثالث- آن که در همه اوقات روز و شب در روضه مقدسه حاضر باشد که قرا و مترددین، حفاظ و مجاورین آن حرم محترم مهما یرید از آن تلاوت نمایند.

وقفا مؤبدا و حبسا مخلدا ان لا یباع و لا یرهن و لا یوهب، فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. و کان ذلک فی التاسع عشر شهر رمضان المبارک من شهور سنه

1216 من الهجره النبویه صلی اللّه علیه و آله و سلم.

و فروش و مضافات بر زمره زوار روضه مقدسه بهیه علیها و علی راقدها آلاف التحیه.

مشروط بر آن که هریک از زائرین و عابرین که در سلک فضلا و عظما و اشراف و اعیان منسک و شایسته نزول در این مکان شریف باشند در آنجا منزل نمایند و در هنگام زیارت و دعوات متذکر ذات مکارم صفات اقدس اشرف اعلی بوده باشند

تربت پاکان، ج 1، ص: 182

و تولیت آن را به متولی روضه مقدسه منوره مطهره عرش درجه علی شروطها مفوض فرمودند که به تصفیه عمارات پرداخته، در بستن و گشادن ابواب و لف و نشر فروش و قبض و بسط امور ملزومه تولیت مختار و در ارائه طریق زواری که خود نزول کرده باشند به دخول، و منع سایرین از ورود و نزول مشروطات مزبور را معمول و از قرارداد واقف تخلف نورزند و عدول ننمایند.

وقفا صحیحا شرعیا، فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

و کان ذلک فی 25 شهر شوال المکرم من شهور سنه اثنی و عشرین و مأتین بعد الالف من الهجره النبویه.

خیریت دلالات این که وقف مقبره مطهره والده ماجده خود فرمود این کلام اللّه مجید را نواب مستطاب سپهر جناب هلال رکاب، خجسته شجر حدیقه شوکت و شهریاری و فرخنده ثمر دوحه دولت و جهانداری، مهین سلاله دودمان سلطنت

تربت پاکان، ج 1، ص: 183

عظمی و بهمین نتیجه خاندان خلافت کبری، لؤلؤ لالای صدف عزت و اعتلا و گوهر یکتای مخزن مجد و علا، شاهزاده اعظم اکرم

بیت

ماه مهرآسا سیاوش سان فروغ چشم کی سرو سنبل مو هلاکو خان سرور جان جم

هم نیا او را جهاندار مهین فخر الملوک هم پدر او را حسن شاه گزین زین الامم

گرچه آن سرو گلستان نیا شمع سپهرگرچه آن شمع شبستان پدر سروارم

مهد خوابستی ولی چون تخت جویان در سنون خردسالستی ولی چون سالخوردان در شیم

مشروط بر این که قرای مأموره به مجاورت مقبره مطهره مرحومه مغفوره مذکوره لیلا و نهار، شهورا و سنینا در همان مکان شریفه به تلاوت و قرائت این قرآن مجید مشغول، در محافظت و محارست آن لازمه دقت و اهتمام معمول داشته ثواب تلاوت دائمی آن را به روح کثیر الفتوح مرحومه مغفوره مبروره علیین آرامگاه حوریین جایگاه مذکوره قربت کرده و از روضه منوره و بقعه مشرفه مطهره معصومه علیها التحیه و الثنا حمل ونقل به امکنه دیگر ننمایند مگر گاه به گاه محتاج مرمت گردد در دار المؤمنین قم به نظر پیشوایان دین مبین رسانیده و به نظر دقت اجرت مرمت آن را مشخص و از موقوفات مقبره مرحومه مغفوره مذکوره مقرر و مهم سازی و بعد از صحافی به قرای مذکوره سپارند.

وقفا صحیحا شرعیا نافذا مؤبدا، فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. و من اهمل فی اعمال التولیه

و ابطال شرایطها فعلیه لعنه اللّه و الملائکه

تربت پاکان، ج 1، ص: 184

و الناس اجمعین. فی شهر رجب المرجب سنه 1230.

ج- وقف نامه مورخ رمضان 1230 از ارغون خان فرزند دیگر حسنعلی میرزا شجاع السلطنه (ناسخ و مکارم الاثار 1: 157) کشته شده به سال 1248 (فارس نامه ناصری 1: 282) بر همان قبر که متن آن درست همان متن پیش است با حذف ابیات و با مهر او در پایان.

د- وقف نامه مورخ 7 ع 1- 1238 از شاهزاده محمود میرزا قاجار (چهاردهمین فرزند فتحعلی شاه و نگارنده سفینه المحمود و جز آن- ذریعه و مجمع الفحصا 1: 115 و مکارم الاثار 2: 484) بر قبر مادر خود که مریم نامی از جماعت بنی اسرائیل بود (ناسخ قاجاریه 1: 332 و 319) با مهر او در میان:

بسم اللّه الرحمن الرحیم و به نستعین

الحمد للّه الواقف علی الضمائر و الصلوه و السلام علی محمد و آله خیر العشایر.

اما بعد وقف مخلد و حبس مؤبد نمود این یک جلد قرآن مجید و فرقان سدید را نواب مستطاب سپهر رکاب هلال جناب مشتری آداب، حضرت قضا سطوت قدر قدرت جمشید جام کیومرث احتشام، خداوند اقلیم شوکت و اجلال و فرمان فرمای مملکت دولت و اقبال، شاهزاده والاتبار محمود میرزای قاجار ادام اللّه قدره و منزلته که بر سر تربت مرحومه مغفوره والده ماجده او گذارند و مؤمنین و قراء من النساء و الرجال بالغدو و الاصال مشغول قرائت باشند و اجر و ثواب قرائت را به روح پرفتوح جناب خیر المرسلین و بر اولاد طاهرین او و بعد به روح معظم الیها قربت نمایند که در یوم لا ینفع مال و لا بنون الا

من اتی اللّه بقلب سلیم دستگیر واقف معظم الیه شده باشد. به شرط آن که نفروشند و نخرند و هبه و مصالحه ننمایند و به رهن ندهند و به دست اطفال بی تمیز ندهند.

فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه و اللّه سمیع علیم.

تربت پاکان، ج 1، ص: 185

و صیغه وقف بالعربیه و الفارسیه واقع و جاری شد. حرره ذلک فی هفتم شهر ربیع الاول من سنه الثامن و الثلاثون و مأتین بعد الالف من الهجره النبویه.

نبرند و به دست اشخاصی که در محافظت آن از اندراس اهتمام ننمایند ندهند و از لوازم و شرایط وقفیت اخراج نکنند. و بهذه الشرایط المذکوره صیغه وقف بالفارسیه و العربیه علی نهج الشرع الباری جاری گردید. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

و کان ذلک فی شهر شوال المکرم سنه 1242 من الهجره المبارکه المقدسه النبویه.

و تسطیر این کلام اللّه، و به فضل خدا در مدت یک سال اتمام پذیرفت لکن در همان اوقات پدر بزرگوار و خسرو تاجدار از دار فنا به دار بقا رحلت

تربت پاکان، ج 1، ص: 188

فرمودند و پادشاهی عالم باقی را از سلطنت دو روزه فانی عوض گرفتند. چون این قرآن برحسب امر و اشارات خسرو خلد مکان صورت اتمام پذیرفت شایسته چنان دیدم که وقف مرقد منور آن آرام یافته جوار قدس نمایم که ثواب تلاوت او را به روح کثیر الفتوح آن سریرآرای خلد نمایند. و انا الامه العاصیه الجانیه المفتقر الی رحمه اللّه الملک الغفور ام سلمه بنت السلطان فتحعلی شاه قاجار. اللهم اغفر لی و لوالدی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد و آله الاخیار الاطهار.

آن در روزگار فرخنده آثار عاید روح مرحوم شاه جنت مکان شود. و صیغه وقف ابدی به قانون شریعت نبوی

تربت پاکان، ج 1، ص: 189

صلی اللّه علیه و آله جاری گردید. لعنه اللّه علی مبایعیه و غاصبیه و سارقیه.

فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه، و اللّه واسع علیم (!).

تحریرا فی یوم الاحد من خمس عشر شهر رجب المرجب سنه 1250.

* هو الواقف علی الضمائر و السرائر

بسم اللّه الرحمن الرحیم و الاعتصام بکرمه العمیم

وقف مؤبد و حبس مخلد نمودند این یک مجلد کلام ربانی و کتاب حمید سبحانی را بر کافه شیعیان امیر المؤمنین علیه افضل الصلوات و التحیات نواب سپهر جناب مهر احتجاب عصمت و عفت آداب طهارت و خدارت انتساب سرکار فخر الدوله العلیه العالیه که قرائت کنند و تلاوت نمایند و ثواب آن را به روح کثیر الفتوح خاقان خلد آشیان علیه رحمه اللّه الملک المنان مفوض داشتند و تولیت آن را به حضرت معالی مرتبت آقا میرزا محمد متولی بقعه که مضجع خاقان مغفور است مقرر ساختند و پس از او به هرکه متولی بقعه مبارکه مذکوره است و صیغه شرعیه جاری و واقع شد.

وقفا صحیحا صریحا. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

و کان ذلک تحریرا فی .. ع عشر شهر ربیع الاول من شهور سنه 1259 تسع و خمسین و مأتین بعد الالف من الهجره النبویه علی مهاجرها آلاف آلاف من التحیه.

و السلام علی من اتبع الهدی.

نمود این مجلد نصف قرآن حمید سبحانی و فرقان مجید ربانی را عالی جاه سعادت و سیادت همراه صداقت و نجابت دستگاه میرزا محمد صادق خلف صدق آقا میر جعفر کدخدای دار الخلافه طهران بر کافه شیعیان امیر مؤمنان از سکنه و مجاور و زائر آستان ملایک پاسبان فاطمه معصومه مدفونه در بلده دار الایمان قم بنت موسی بن جعفر علیها و علیهما آلاف التحیه و الثناء که مکلفین از قراء تلاوت و قرائت نمایند و ثواب آن را به ارواح انوار ائمه اطهار یا هرکه منظور قاری باشد هدیه نمایند و ضمنا روح پرفتوح مرحومه مغفوره حلیمه خاتون والده واقف معظم الیه را به ذکر خیر و فاتحه یاد و شاد کنند و تولیت را به عالی جناب شامخ الالقاب ملا جعفر خلف مرحوم حاجی ملا بابای قمی واگذار نمودند. و آن جلد که نصف دیگر همین جلدست راقم الحروف باقر برادر متولی مذکور به نهج مزبور وقف کردم و صیغه وقف علی ما قررت فی الشریعه المقدسه سمت جریان پذیرفت. 1260. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه.

و ملت، السلطان بن السلطان بن السلطان بن السلطان- الخاقان ابن الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابو المظفر ناصر الدین شاه قاجار لا زالت اعلام دولته القاهره محفوفا بالعز و الاقبال و رایات شوکته الباهره مصروفا بالنصره و الاجلال بمحمد و آله الاطهار صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین این یک سبع مجلد کلام مجید ربانی را با شش سبع مجلد دیگر به کافه مسلمین و مؤمنین.

مشروط بر این که همیشه در سر مرقد مطهر و مضجع منور شاهنشاه رضوان جایگاه مبرور البسه اللّه حلل النور محمد شاه غازی اسکنه اللّه تعالی فراد یس الجنان بمحمد و آله علیهم صلوات اللّه الملک المنان بوده، تولیت آن با متولی بقعه متبرکه مزبوره باشد و از آنجا نقل و تحویل به جای دیگر نشود و همه مسلمانان در آنجا از تلاوت مستفیض شوند.

فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه. و صیغه صحیحه شرعیه علی النهج المقرر فی الشرع الانور جاری گردید. حرر فی شهر ربیع الثانی 1273.

می شده و در دیگر مشاغل و مناصب حکم متولی عصر نافذ بوده است.

بسیاری از این گونه اسناد و احکام هم اکنون در دست بازماندگان متصدیان پیشین این مشاغل باقی است. در این بحث چند طغرا از آنها که نگارنده به مرور بر آن آگاهی یافته است دیده می شود:

تربت پاکان، ج 1، ص: 195

سادات نمی توان اندیشید و بر این نکته جز این مؤیداتی دیگر نیز توان افزود.

بنابراین اگر این احتمال را بتوان نزدیک به واقع دانست باید گفت خاندان های سادات رضوی و حسینی شجری و حمزیه آل ارقط که نقباء قم به تناوب از آنان بوده اند هریک در دوره هایی تولیت آستانه مقدس و موقوفات آن را عهده داری نموده اند. احتمال دیگر هم هست که تنها بزرگان سادات رضوی به لحاظ قرب نسب و مقام اجتماعی و خویشاوندی با بانی نخست این مقام را به دست گرفته اند . این احتمال دوم را اگر پیش از دوره مغول وجهی قوی نباشد در این دوره و پس از آن به ناگزیر باید پذیرفت چه در متن احکام و فرمان های تیمور و شاهرخ و ترکمانان همه جا تصریح می شود که سادات رضوی «از قدیم الایام الی یومنا هذا» تولیت آستانه و نقابت سادات را عهده دار بوده اند. این تعبیر در پیرامون پایان قرن هشتم شاهدی است معتبر بر این که تولیت این خاندان بر آستانه از یکی دو قرن پیش از آن فروتر نبوده است .

تربت پاکان، ج 1، ص: 197

بنابراین تولیت آستانه مقدس که در روزگاران نخست از آن به «تولیت اوقاف مزار» تعبیر می شد . در قرن های هفتم به بعد بی هیچ تردید با سادات رضوی بوده و در این باره احکام و فرمان هایی به نام آنان از پادشاهان زمان صدور می یافته است.

کهن ترین این احکام فرمان تیمور و شاهرخ است که قسمتی از متن آنها در فرمان مورخ 867 جهان شاه قراقویونلو نقل گردیده است. پس از آن چند فرمان از شاهان قراقویونلو و آق قویونلو که خوشبختانه بیشتر آنها در دست است. سپس فرمان های شاه اسماعیل و

شاه طهماسب در واگذاردن مقام به افرادی دیگر از همان خاندن «بی مشارکت و مداخلت غیر».

در دوره صفوی با دگرگونی هایی که در سبک اداره امور اوقاف پدید آمد تولیت مزارات به کسانی سپرده می شد که از جانب دیوان صدارت برای این کار برگزیده می شدند جز آن که چون در بسیاری از موقوفات پیشین مزارات (چنان که در موقوفه شاه بیگی بیگم- سند ش 4 همین مجموعه) تولیت وقف به عهده خاندان متولی آن عصر واگذار گردیده و این مقام در آن خاندان نسلی پس از نسل دیگر به وراثت قرار داده شده بود ناگزیر منصبی دیگر به عنوان «تولیت موقوفات

تربت پاکان، ج 1، ص: 198

قدیمی»- که به اختصار «تولیت قدیمی» یا «تولیت شرعی نیز خوانده می شد- در کنار منصب سرپرستی امور آستانه ها که در برابر آن «تولیت جدیدی» یا «تفویضی» نام داشت پدید آمد. متصدیان این گونه تولیت که همان دودمان متولیان پیشین مشاهد بودند کارها و امور مربوط به موقوفات پیشین را به طور موروثی «به موجب شرع و شرط واقف» عهده داری و سرپرستی می نمودند. پس از این دگرگونی خاندان سادات رضوی که تا آن هنگام متولی مطلق آستانه قم بودند با عنوان «متولی قدیمی سرکار فیض آثار» از اواخر قرن دهم تا میانه قرن سیزدهم در آستانه خدمت و منصب داشته اند .

*** از متولیان آستانه تا اواخر قرن دهم این چند تن را می شناسیم:

1- سید فخر الدین نقیب رضوی که در نیمه نخستین قرن نهم عهده دار تولیت آستانه و نقابت سادات قم بوده است .

2- سید نظام الدین سلطان احمد که به شهادت چهار فرمان از ترکمانان میان سال های 867- 904 عهده دار تولیت آستانه قم و نقابت سادات و

تولیت آستانه اردهال و تولیت و امامت و خطابت مسجد امام حسن عسکری بوده است.

او فرزند سید فخر الدین رضوی و مردی دانشمند بوده و پیش از سال 920

تربت پاکان، ج 1، ص: 199

درگذشته است. قبر وی در مزار علی بن جعفر قم در صفه ای مجاور مزار است و سنگ قبر او تا سال های اخیر برجای بود با این متن:

هذا مدفن العلامه المرتضی المجتبی الاعظم الاکرم السید النقیب نظام الدین سلطان احمد بن المرتضی النقیب المغفور السید فخر الدین نقیب الرضوی .

در فرمان مورخ 18 شوال 931 طهماسب از موقوفات سید سلطان احمدی، و در فرمان مورخ 18 ج 1- 948 همو از زاویه امیر نظام الدین سلطان احمد یاد می شود. در پشت نویس فرمان مورخ 20 ع 1- 920 شاه اسماعیل نیز دو جا از او نام آمده است.

در وقف نامه شاه بیگی بیگم نام او هست با لقب زین الدین به جای نظام الدین.

3- سید کمال الدین عطاء اللّه، گویا برادر نظام الدین سلطان احمد که بنابر مفاد سه فرمان از ترکمانان آق قویونلو در امر تولیت آستانه های قم و اردهال و مسجد امام و امامت و خطابت مسجد و نقابت سادات با سید نظام الدین مزبور مشارکت داشته و بنابر مدلول سند اخیر پیش از سال 904 درگذشته است.

4- سید مرشد الدین رشید الاسلام فرزند سید شمس الدین محمد و نواده سید نظام الدین سلطان احمد که از سال 904 تا پیرامون 948 عهده دار تولیت

تربت پاکان، ج 1، ص: 200

آستانه و نقابت سادات قم و تولیت و امامت مسجد امام حسن عسکری بوده و پیش از 18 ج 1- 948 درگذشته است .

یک فرمان از الوند بیک آق قویونلو

و سه فرمان از شاه اسماعیل و طهماسب اول درباره او به دست داریم. در وقف نامه بیگمی با تجلیل بسیار، و در دو فرمان دیگر از طهماسب و عباس اول نیز از او یاد می شود. در همه این اسناد نام او به همین گونه: «سید مرشد الدین رشید الاسلام» و تنها در پشت نویس فرمان دوم شاه اسماعیل به شکل «سید جلال الدین ...» آمده است.

5- سید شجاع الدین سلطان محمود فرزند سید مرشد الدین رشید الاسلام که با فرمانی از طهماسب مورخ 18 ج 1- 948 به تولیت آستانه و تولیت و امامت مسجد امام منصوب گردیده و باید پیش از سال 972 درگذشته باشد.

6- امیر سلطان احمد گویا فرزند شجاع الدین سلطان محمود یا برادر او که در دهه دوم ج 2- 972 متولی آستانه قم بوده است .

*** از متولیان قدیمی «سرکار فیض آثار» این چند تن شناخته شده اند:

تربت پاکان، ج 1، ص: 201

1- میر شمس الدین نقیب رضوی از نوادگان سید مرشد الدین رشید الاسلام که از دوره شاه خدابنده صفوی تا سال 1017 متولی قدیمی آستانه مقدس بوده و در پیرامون شوال این سال درگذشته است . در مثال مورخ 1036 از فرمان شاه خدا بنده درمورد تولیت قدیمی آستانه یاد می شود که به حسب قاعده باید به نام همین میر شمس الدین نقیب صادر شده باشد.

سیور غالات این شخص پس از درگذشت وی به موجب فرمان به برادر زاده او امیر ظهیر الدین ابراهیم که تنها وارث او بوده منتقل شده و شاید تولیت قدیمی آستانه نیز به همین شخص واگذار گردیده باشد.

2- میر محمد سعید رضوی که به موجب دو مثال از دیوان صدارت،

از سال 1036 تا پس از سال 1063 عهده دار تولیت قدیمی- شرعی- آستانه و تولیت و امامت مسجد امام و نقابت و پیشوایی قم و آستانه بوده است.

این مناصب چنان که از دو مثال دیگر مربوط به دوره شاه سلطان حسین و طهماسب دوم و از فرمان همین طهماسب به دست می آید تا پایان دوره صفوی در همین خاندان بوده است .

3- میرزا یحیی تولیت قدیمی سرکار فیض آثار در سال 1137 . گویا هموست که در فرمان و مثال اخیر به تولیت شرعی و دیگر مناصب مزبور شناخته می شود.

تربت پاکان، ج 1، ص: 202

4- میرزا سید احمد مجتهد متولی شرعی آستانه و مسجد امام در نیمه دوم قرن دوازدهم .

5- میرزا محمد یحیی متولی قدیمی آستانه و نقیب قم در آغاز قرن سیزدهم .

6- میرزا سید احمد فرزند میرزا محمد یحیی، متولی شرعی آستانه، در گذشته 1241 .

میرزا سید احمد گویا آخرین متولی قدیمی آستانه بوده است. در مختار البلاد حاج سید اسماعیل مجتهد رضوی قمی (داماد میرزا سید احمد) درگذشته 1263 را نیز متولی شرعی آستانه خوانده که نباید درست باشد زیرا او خود این منصب را برای میرزا سید محمد حسین فرزند میرزا سید احمد دانسته و از اولیاء امور درخواست واگذاردن آن را بدو نموده است .

میرزا سید محمد حسین در اواخر دوره محمد شاه- چنان که ذیل سخن از مقام تولیت تفویضی خواهیم دید- به تولیت تفویضی آستانه منصوب شد لیکن در این مقام نپایید. پس از او دخترش تنها بازمانده وی مدت ها برای احیاء منصب تولیت شرعی تلاش می کرده و به حکم استمرار وجه اجاره «دشیر» و «پرچون» سلطانیه را که از

موقوفات بیگمی است به موجب وقف نامه می ستانده است. این تلاش ها، کشمکش هایی دامنه دار میان بازماندگان دودمان تولیت قدیمی و خاندان مقتدر متولی آستانه پدید آورد تا سرانجام نواده دختری میرزا سید محمد حسین

تربت پاکان، ج 1، ص: 203

به سازشی تن در داد و بنابر آنچه در مصالحه نامه ای مورخ 12 شوال 1346 به گواهی دو تن از علماء آن دوره قم دیده می شود برای بقای خود در منصب سرکشیکی آستانه همه حقوق تولیت قدیمی را در برابر «یک سیر نبات معمولی بلده طیبه قم» به متولی آستانه صلح نمود.

*** اینک چند طغرا از اسناد تولیت آستانه مقدس تا نیمه دوم قرن دهم و چند سند مربوط به تولیت قدیمی سرکار فیض آثار :

الابطحی- علیه من الصلوه افضلها و من التحیه اکملها ما خطب عنادل الاخطاب علی رئوس منابر الاشجار و ضحک من بکاء السحاب مباسم الانوار و الازهار- از غایت ظهور و وضوح از شرح مستغنی است هر آینه در اعلاء منزلت و ارتقاء مرتبت و اسعاف مطالب و انجاح مآرب این خانواده مبارک بر وجهی التفات باید نمود که شایسته دولت قاهره باشد و للّه الحمد و المنه کی از ابتداء طلوع آفتاب جهانگشایی و ظهور تباشیر صبح فرمانروایی کی مفاتیح ابواب خیر و شر و مقالید امور نفع و ضربه قبضه اقتدر ما باز داده اند دقایق اعزاز و احترام ایشان مهمل نگذاشته ایم و همت بر حصول مقاصدشان مصروف داشته.

مقصود از ترتیب این مقدمات و غرض از ترکیب چنین کلمات آن که چون سیادت مآب نقابت قباب، مرتضی اعظم اکرم، ملک الساده و النقبا اعتضاد آل عبا، سلیل الامام علی بن موسی الرضا علیه السلام، السید الامجد نظام المله و الدین احمد ادام اللّه تعالی نقابته و سیادته احکام سلاطین ماضیه خصوصا خاقان سعید شاهرخ میرزا کی به امضاء نشان سلطان مرحوم مبرور امیر تیمور گورکان (انار اللّه مرقدهما) نافذ شده- مشتمل بر این که از قدیم الایام الی یومنا هذا منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف روضه منوره و تربت مقدسه امام زاده معصومه بنت الامام ستی فاطمه علیها و علی آبائها التحیه و السلام به آباء عظام و اجداد کرام جناب مشار الیه بلا مداخلت و شراکت غیرمفوض بوده و هریک ازیشان که بر مصدوق «کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» به جوار رحمت حق پیوسته اند نوبت تقلد آن شغل عظیم الشأن به

تربت پاکان، ج 1، ص: 205

اولادشان

بلامشارکت منتهی شده- به عرض همایون رسانید و التماس امضا کرد.

چون استحقاق و استیهال جناب مومی الیه اظهر من الشمس و ابین من الامس است ملتمس او مبذول داشته، به مقتضی «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» رجوع این امر خطیر بلامشارکت غیری بدو تفویض فرمودیم و برو ارزانی داشتیم تا چنانچه از فرط و شرط پرهیزکاری او سزد به وظایف آن کما ینبغی قیام نموده، محصول موقوفات را به موجب شرع و شروط و اقفین به مصرف وجوب رساند و رقبات را معمور داشته، در رواج و رونق آن بقعه عالیه غایت اجتهاد به تقدیم رساند.

فرزندان کامکار نصرت شعار ابقاهم اللّه تعالی و امراء نامدار و وزراء رفیع مقدار و سادات و حکام و قضات و متصدیان اعمال و اکابر و اصول و صواحب و صدور و سکان و وطان بلده المؤمنین قم مع التوابع و اللواحق باید که مرتضی اعظم مشار الیه را متصدی مناصب مذکوره دانسته، شرایط اجلال و اکرام به جای آورند و در امری کی سبب انتظام و رونق روضه معطره مذکوره باشد لوازم امداد مرعی دارند و از صواب دید او کی در باب رواج و ضبط امور و اعمال روضه منوره مذکوره گوید بیرون نروند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مشهد معطره مذکوره به رأی او متعلق شناسند و در تحقیق انساب سادات کی به عهده اوست معاونت و همراهی لازم دانسته، مجال حمایت هیچ آفریده ندهند و پرسش و قطع و فصل معاملات شرعی و عرفی سادات بد و مفوض شمرند. مرتضی مشار الیه نیز باید که در تعظیم سادات علی اختلاف مراتبهم

به واجبی بکوشد و حصه هریک را از نذورات و اوقاف به دستور سابق و شرط واقف بدهد و معاش به نوعی نماید که «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» مرضی و مشکور باشد. و چون حسب المسطور بدین مهمات اقدام نماید حق النقابه و رسم التولیه به دستور معیار سابق تصرف نماید و زیاده توقع نکند. و چون به توقیع اشرف موشح گردد

تربت پاکان، ج 1، ص: 206

اعتماد کنند.

تحریرا سابع عشرین جمادی الاولی فی سنه سبع و ستین و ثمانمائه.

رئوس منابر الاشجار و ضحک من بکاء السحاب مباسم الانوار و الازهار- از غایت ظهور و وضوح از شرح مستغنی است. هر آینه در اعلاء منزلت و ارتقاء مرتبت و اسعاف مطالب و انجاح مآرب این خانواده مبارک بروجهی التفات باید نمود که شایسته دولت قاهره باشد. و للّه الحمد و المنه کی از ابتداء طلوع آفتاب جهانگشایی و ظهور تباشیر صبح فرمانروایی که مفاتیح ابواب خیر و شر و مقالید امور نفع و ضربه قبضه اقتدار ما باز داده اند دقایق اعزاز و احترام ایشان مهمل نگذاشته ایم و همت بر حصول مقاصدشان مصروف داشته.

مقصود از ترتیب این مقدمات و غرض از ترکیب این کلمات آن که مرتضیان اعظمان، ملکی الساده و النقبا اعتضادی آل عبا، سلیلی الامام علی بن موسی الرضا علیهما و علی آبائهما التحیه و الرضوان: السید نظام الدین سلطان احمد و سید کمال الدین عطاء اللّه ادام اللّه تعالی سیادتهما احکام سلاطین ماضیه خصوصا خاقان سعید شاهرخ میرزا کی به امضاء نشان سلطان مرحوم امیر تیمور گورکان و پادشاه مزبور جهان شاه میرزا نافذ شده- مشتمل بر آن که از قدیم الایام الی یومنا هذا منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف مزار متبرک امام زاده معصومه ستی فاطمه و مزار متبرک امام زاده طاهر علی بن محمد الباقر علیهما التحیه و الغفران به آباء عظام و اجداد کرام مرتضیان مشار الیهما متعلق بوده و خطابت و تولیت و امامت مسجد امام حسن عسکری رضی اللّه عنه بدیشان تعلق گرفته و هریک ازیشان که بر مصدوق «کُلُّ شَیْ ءٍ

تربت پاکان، ج 1، ص: 208

هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» به جوار رحمت حق پیوسته اند نوبت تقلدات آن شغل عظیم به

اولادشان منتهی شده- به عرض همایون رسانیدند و التماس امضا کردند.

چون استحقاق و استیهال مرتضیان مشار الیهما اظهر من الشمس و ابین من الامس است ملتمس ایشان مبذول داشته، بر مقتضی «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» رجوع آن امور خطیر بدیشان تفویض فرمودیم و بریشان مسلم داشتیم تا چنانچه از فرط و شرط پرهیزکاری ایشان سزد به وظایف آن کما ینبغی قیام نموده محصول موقوفات را به موجب شرع و شرط واقف به مصرف وجوب رسانند و رقبات را معمور داشته، در رواج و رونق مسجد و مشهدین منورین غایت اجتهاد به تقدیم رسانند.

سبیل فرزندان کامکار نصرت شعار و امراء نامدار و وزراء رفیع مقدار و سادات و حکام و قضات و متصدیان اعمال و اکابر و اصول و صواحب و صدور و سکان و وطان بلده المؤمنین قم مع التوابع و اللواحق آن که مرتضیان مومی الیهما را متصدی مناصب مذکوره دانسته، شرایط اجلال و اکرام به جای آورند و در امری کی سبب انتظام و رونق روضتین منورتین و مسجد باشد لوازم امداد مرعی دارند و از صواب دید ایشان تجاوز ننمایند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مزارات و مشهدین منورین و مسجد به رأی ایشان متعلق شناسند و در تحقیق انساب سادات کی به عهده ایشان است معاونت و همراهی لازم دانسته، مجال حمایت هیچ آفریده ندهند و پرسش و قطع و فصل معاملات شرعی و عرفی سادات بدیشان مفوض شمرند.

و به دستوری که در فرامین سلاطین مذکور مسطور است از موقوفات مشهدین منورین و املاک و اسباب ایشان و سایر سادات رضویه و مجاوران مزارات مذکوره که در

شهر و ولایت قم دارند- ارثا و اکتسابا- مال و اخراجات و حقوق دیوانی

تربت پاکان، ج 1، ص: 209

نمی گرفته اند و بریشان معاف و مسلم بوده و تا غایت استمرار یافته، به همان دستور معاف و مسلم و ترخان و مرفوع القلم دانند و تغییر و تبدیل به قواعد مستمره راه ندهند و کسی را در خانه های ایشان فرود نیاوردند و چهارپایان ایشان و متعلقان ایشان را به الاغ نگیرند و مواشی و مراعی قطعا نستانند و برزیگران ایشان را بیگار و شکار نفرمایند و قبچوریه نستانند و امیرانی نطلبند و احکام سابق ایشان را به امضا مقرون شمرده، در کل ابواب رعایت و مراقبت واجب دانسته شرایط اعزاز و لوازم احترام به جای آورند.

و هرساله درین ابواب حکم و پروانچه مجدد نطلبند و چون به توقیع رفیع منیع موشح گردد اعتماد نمایند.

تحریرا بالامر العالی اعلاه اللّه تعالی و خلد نفاذه فی ثانی عشر شعبان المعظم سنه اربع و سبعین و ثمانمائه.

سید رسل و هادی سبل «ترکت فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی» تعظیم و اکرام و توقیر و احترام سادات عظام که نور حدیقه لولاک و نور حدقه و ما ارسناک اند موجب فوز و نجات دارین و سبب رفع درجات منزلین تواند بود خاصه نسبت با طایفه ای که صیت طهارت نسب ایشان در اقطار و اکناف بل من القاف الی القاف چون نور خورشید عالمگیر و در بسیط غبرا ورد زبان صغیر و کبیر است.

و صحت انتساب سادات رضویه با حضرت سید کونین و خواجه ثقلین محمد الامی العربی الهاشمی الابطحی- (علیه من الصلوه افضلها و من التحیات اکملها) ما خطب عنادل الاخطاب علی رئوس منابر الاشجار و ضحک من بکاء السحاب مباسم الانوار و الازهار- از غایت ظهور و وضوح از شرح مستغنی است هر آینه در اعلاء منزلت و ارتقاء مرتبت و اسعاف مطالب و انجاح مآرب آن خانواده مبارک بر وجهی التفات باید نمود که شایسته دولت قاهره باشد. و للّه الحمد و المنه که از ابتداء طلوع آفتاب جهانگشایی و ظهور تباشیر صبح فرمانروایی که مفاتیح ابواب خیر و شر و مقالید امور نفع و ضر به قبضه اقتدار ما باز داده اند دقایق اعزاز و احترام ایشان مهمل نگذاشته ایم و همت بر حصول مقاصدشان مصروف داشته.

مقصود از ترتیب این مقدمات و غرض از ترکیب این کلمات آنک مرتضیان اعظمان، ملکی الساده و النقبا، اعتضادی آل عبا، سلیلی الامام علی بن موسی الرضا علیهما و علی آبائهما التحیه و الرضوان السید نظام الدین سلطان احمد و سید کمال الدین عطاء اللّه ادام اللّه سیادتهما احکام سلاطین ماضیه خصوصا خاقان سعید

تربت پاکان، ج 1،

ص: 211

شاهرخ میرزا (انار اللّه برهانه) که به امضاء نشان سلطان مرحوم امیر تیمور گورکان و پادشاه مزبور جهان شاه میرزا نافذ شده- مشتمل بر آنک از قدیم الایام الی یومنا هذا منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف مزار متبرکه امام زاده معصومه ستی فاطمه و مزار متبرک امام زاده طاهر علی بن محمد الباقر علیهما التحیه و الغفران به آباء عظام و اجداد کرام مرتضیان مشار الیهما متعلق بوده و خطابت و تولیت و امامت مسجد امام حسن عسکری رضی اللّه عنه بدیشان تعلق گرفته و هر یک از ایشان که بر مصدوق کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ به جوار رحمت (حق) پیوسته اند نوبت تقلدات این شغل عظیم به اولادشان منتهی شده- به عرض همایون رسانیدند و التماس امضا نمودند.

چون استحقاق و استیهال مرتضیان مشار الیهما اظهر من الشمس و ابین من الامس است ملتمس ایشان مبذول داشته، بر مقتضی «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» رجوع این امر خطیر بدیشان تفویض فرمودیم و بریشان مسلم داشتیم تا چنان چه از فرط و شرط پرهیزکاری ایشان سزد به وظایف آن کما ینبغی قیام نموده، محصول موقوفات را به موجب شرع و شرط واقف به مصرف وجوب رسانند و رقبات را معمور داشته، در رواج و رونق مسجد و مشهدین منورین غایت اجتهاد به تقدیم رسانند. باید که مرتضیان مومی الیهما را متصدی مناصب مذکوره دانسته، شرایط اجلال و اکرام به جای آورند و در امری که سبب انتظام و رونق روضتین منورتین و مسجد باشد لوازم امداد مرعی دارند و از صوابدید ایشان تجاوز ننمایند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مزارات

و مشهدین منورین و مسجد به رأی ایشان متعلق شناسند و در تحقیق انساب سادات که به عهده ایشان است معاونت و همراهی لازم دانسته، مجال حمایت هیچ آفریده ندهند و پرسش و قطع و فصل معاملات شرعی و عرفی سادات بدیشان مفوض شمرند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 212

و به دستوری که در فرامین سلاطین مذکور مسطور است از موقوفات مشهدین منورین و املاک و اسباب ایشان و سایر سادات رضویه و مجاوران مزارات مذکوره که در شهر و ولایت قم دارند ارثا و اکتسابا مال و اخراجات و حقوق دیوانی نمی گرفته اند و بریشان معاف و مسلم بوده و تا غایت استمرار یافته، به همان دستور معاف و مسلم و ترخان و مرفوع القلم دانند و تغییر و تبدیل به قواعد مستمره راه ندهند و کسی را در خانه های ایشان فرود نیاورند و چهارپایان ایشان را به الاغ نگیرند و مواشی و مراعی و تمغا نستانند و برزیگران ایشان را بیگار و شکار نفرمایند و قبچور نستانند و امیرانی نطلبند و احکام سابق ایشان را به امضا مقرون شمرده، در کل ابواب رعایت و مراقبت واجب دانند و شرایط اعزاز و لوازم احترام به جای آورند».

و التماس امضاء همایون نمودند. ایجاب ملتمس ایشان را این حکم جهان مظاع نفذه (اللّه تعالی) شرف اصدار یافت تا به موجبی که در صدر قلمی گشته به تقدیم رسانند و احکام سلاطین سابقه را من الفاتحه الی الخاتمه به امضاء مبارک متصل و مقرون شناسند و در استمرار و استقرار آن کوشیده، از شائبه تغییر و تبدیل مصون و محروس شمرند و در تعظیم و تبجیل و اعزاز و احترام ایشان باقصی

الغایت و الامکان کوشیده، دقیقه [یی] نامرعی نگذارند و از مضمون احکام به هیچ وجه من الوجوه تجاوز ننمایند و تخلف نورزند و به علت رسم الصداره و غله ابتیاعی مزاحم نشوند.

و چون مصارف حاصل موقوفات حضرت مقدسه ستی فاطمه علیها و علی آبائها التحیه و الرضوان سادات رضویه و عمارت رقبه است محصص اوقاف متولیان مزار معطره موصوفه را به مجلس توجیهات و تحصیصات نطلبند و به خلاف شرع مطهر بریشان حوالتی نکنند و از ایشان مطالبه [یی] ننمایند و در جمیع ابواب شکر و شکایت ایشان عظیم مؤثر شناسند و سال به سال به تجدید نشان محتاج ندانند

تربت پاکان، ج 1، ص: 213

و چون به توقیع رفیع اشرف اعلی موشح و موضح و مزین و محلی گردد اعتماد نمایند.

کتب بالامر العالی اعلاه اللّه تعالی و خلد نفاذه و لازال مطاعا متبعا فی خامس عشر رمضان المبارک سنه اربع و ثمانین و ثمانمائه بمدینه قم.

تخفی بکل مکان بر عالمیان واصح و لایح است مزید التفات و اعتنا به ظهور می رسانیم.

فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست ماییم و دست و دامن اولاد مصطفی

تربت پاکان، ج 1، ص: 214

بنابرآن درین اوقات فرخنده ساعات شمه [یی] از عنایات بلاغایات در شأن عالی جناب سیادت پناه نقابت دستگاه، افاضت مآب اعالی انتساب، افتخار اکابر السادات منبع ینابیع السعادات، قدوه العتره الطاهره خلاصه المله الزاهره، شرف اولاد سید المرسلین اعتضاد آل طه و یس، ملک الساده و النقبا مرجع اولاد آل عبا سلیل الامام بالحق علی بن موسی الرضا علیهما و علی آبائهم التحیه و الرضوان و الرحمه و الغفران السید الاید نظام الحق و الدین سلطان احمد ادام اللّه تعالی میامن برکاته الشریفه و سیادته و نقابته المنیفه به ظهور رسانیده، مقرر فرمودیم که احکام سلاطین ماضیه و خواقین سالفه خصوصا فرمان حضرت خاقانی فردوس مکانی جد صاحب قرانی که به امضاء فرامین امیر بزرگ تیمور گورکان و خاقان سعید شاهرخ میرزا و پادشاه مرحوم جهان شاه میرزا درباره سید مومی الیه و جناب مغفرت مآبی سید کمال الدین عطاء اللّه صادر شده بود مشتمل بر آنک:

از قدیم الایام الی یومنا هذا منصب نقابت و تقدم سادات و تولیت اوقاف مزار متبرک حضرت امام زاده معصومه ستی فاطمه و مزار متبرک امام زاده طاهر علی بن محمد الباقر علیهما التحیه و الغفران به آباء عظام و اجداد کرام ایشان متعلق بوده و خطابت و امامت مسجد امام حسن عسکری رضی اللّه عنه به مشار الیهما تعلق گرفته بنابرآن بر مقتضاء «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» این امور خطیره را به ایشان تفویض فرمودیم و بدیشان مسلم داشتیم تا چنان چه از

کمال پرهیزکاری ایشان سزد به وظایف آن کما ینبغی قیام نموده، محصول موقوفات را به موجب شرع و شرط واقف به مصرف وجوب رسانند و رقبات را معمور داشته در رواج و رونق مسجد و مشهدین منورین غایت اجتهاد به تقدیم رسانند. باید که مرتضیین مومی الیهما را متصدی مناصب مذکوره دانسته، شرایط اجلال و اکرام به جای آورند و در امری که سبب انتظام و رونق روضتین مطهرتین و مسجد باشد

تربت پاکان، ج 1، ص: 215

لوازم امداد مرعی دارند و از صوابدید ایشان تجاوز ننمایند و عزل و نصب خادمان و مشرفان و مجاوران مزارات و مشهدین منورین به رأی ایشان متعلق شناسند و در تحقیق انساب سادات که به عهده ایشان است همراهی لازم دانسته، مجال حمایت هیچ آفریده ندهند و پرسش و قطع و فصل معاملات شرعی و عرفی سادات بدیشان مفوض شمرند و به دستوری که در فرامین سلاطین مذکورین مسطور است از موقوفات مشهدین منورین و املاک و اسباب ایشان و سایر سادات رضویه و مجاوران مزارات مذکوره که در شهر و ولایت قم دارند ارثا و اکتسابا مال و اخراجات و حقوق دیوانیه نمی گرفته اند و بریشان معاف و مسلم بوده و تا غایت استمرار یافته به همان دستور معاف و مسلم و ترخان و مرفوع القلم دانند و تغییر و تبدیل به قواعد مستمره راه ندهند و کسی را در خانه های ایشان فرود نیاورند و چهارپایان ایشان را به الاغ نگیرند و مواشی و مراعی و تمغا نستانند و برزگران ایشان را بیگار و شکار نفرمایند و قبچور نستانند و امیرانی نطلبند و احکام سابق ایشان را به امضا مقرون شمرده، در

کل ابواب رعایت و مراقبت واجب دانند و هرساله درین ابواب حکم و پروانچه مجدده نطلبند.

و معروض داشت که سید کمال الدین عطاء اللّه به جوار رحمت ایزدی پیوسته و ازو اولاد نمانده و عالی جناب سید نظام الدین سلطان احمد به کبر سن و زمان شیخوخت رسیده و التماس نقابت سادات و تولیت مزار منور حضرت ستی فاطمه علیها التحیه و الرضوان به اسم فرزند خود جناب سیادت مآب نقابت قباب معالی ایاب اعالی انتساب، نقاوه اعاظم السادات و النقبا زبده صنادید آل عبا، افتخار الساده و الاشراف رفیع الانساب و کریم الاوصاف، ذی النسب العالی و الحسب المتعالی، سید مرشد المله و النقابه و الدین رشید الاسلام ادام اللّه تعالی سیادته و نقابته فی الایام نمود.

تربت پاکان، ج 1، ص: 216

ایجابا لملتمسه و اظهارا للاعتقاد و العنایه فی شأنه به اسم فرزند مشار الیه ممضی و منفذ دانند و مناصب مذکوره و آنچه از لوازم آن است بدو مخصوص شناسند و حسب الشرع غیری را با او مجال مداخلت و مشارکت ندهند و وظایف تقویت و تمشیت مرعی دارند و موقوفات و مزارات مذکوره و جهات سادات عظیم الشأن رضویه را حسب الاستمرار معاف و مسلم و حر و ترخان و مرفوع القلم دانند و به علت توجیهات و تحصیصات و توابعات و اخراجات و خارجیات و رسم الصداره و غله ابتیاعی و سایر تکالیف دیوانی مزاحم نشوند و به خلاف شرع مطهر حوالتی بر ایشان و موقوفات مذکوره ننمایند و قلم و قدم کوتاه و کشیده دارند، و نصف یک سر گوسفند که به موجب حکم حضرت پادشاه مرحوم سلطان رستم که به امضاء فرمان حضرت خاقانی فردوس مکانی

بر عالی جناب مشار الیه مسلم بوده بر جناب رشید الاسلامی به همان دستور معاف دانند و به علت شحم و جلد و غیره تعرض نرسانند و به هرکس که رجوع نمایند و در هر محل که ذبح نمایند تمغا و خطیره نطلبند و هیچ آفریده مانع نشود و به هیچ وجه من الوجوه پیرامون نگردند و از شوائب تغییر و تبدیل مصون و محروس شمرند و هرساله درین ابواب نشان و پروانچه مجدده نطلبند و چون به توقیع رفیع منیع اشرف اعلی موشح و موضح و مزین و محلی گردد اعتماد نمایند. مقرر است که حق التولیه و النقابه به دستور نقباء سابق که بر وفق شرع خواهد بود ستانند.

تحریرا فی رابع عشر رجب المرجب لسنه اربع و تسعمائه بمدینه قم.

چیزی قاصر و منکسر نگردانند و خلاف شرع شریف مطلقا جایز ندارند.

به عهده حاکم و داروغه آنجا که برین موجب مقرر دانند و امداد تمام به تقدیم رسانند و خلاف کننده را منع نمایند و اعزاز و احترام تمام به جای آورند و هر ساله به نشان و پروانچه مجدد محتاج ندانند. و همچنین مقرر شد که هرکس املاک موقوفه مزار متبرک مذکور را به غصب و غیرحق متصرف شده باشد و نزد قضات اسلام آنجا به ثبوت رسد بلا تعلل به متولی مزار مذکور تسلیم نماید و اصلا اهمال ننماید و از مخالفت محترز و مجتنب باشد. درین باب تقصیر ننماید.

مقررست که حکام در موقوفات مزار و مسجد مذکورین اصلا مدخل نسازند و از فرموده تخلف نورزند. در عهده دانند.

تحریرا فی غره شهر جمادی الثانی سنه ثمان عشر و تسعمائه.

تربت پاکان، ج 1، ص: 218

و جدید مزار پرانوار برکت آثار در ... و مسجد امام بالحق ... [و متول] ی ... [رشید الاس] لام [شر] ف نفاذ یافته که مالا و خارجا معاف و مسلم و ترخان و مرفوع القلم باشد و مواضع مجدده که بر آن مزار کثیر الانوار وقف فرموده مال و جهات و وجوهات آن را دانسته و در بسته به موجب ... از تیول باطل گردانیده بر آنجا ارزانی داشته ایم و تولیت آن به سیادت مآب مشارالیه مفوض و مرجوع شد که آنچه املاک ...... شده به جای آورده حسب الحکم جهان مطاع سابق به مصرف رسانند به همان دستور مقرر و معین دانسته، تغییر و تبدیل به قواعد مستمره آن راه ندهند و به علت مال و جهات و اخراجات و تفاوت تسعیر و خارجیات حکمی و غیرحکمی به هر اسم و رسم که باشد مزاحمت نرسانند

تربت پاکان، ج 1، ص: 219

و پیرامون نگردند و به علت علفه و علوفه و قتلغا و بیگار تعرض نکنند و به قلیل و کثیر طمع و توقع ننمایند و به حرز و مساحت درنیاورند و شماره و تعداد نکنند و قلم و قدم از آن محال کوتاه و کشیده داشته، رعایت و مراقبت به همه ابواب به جای آورند و رعایا [ی] محال مسلمی چون جهات خود به محلی دیگر برده باشند حقوق دیوانی خود بالتمام به متولی مذکور جواب گویند و کسی پیرامون رعایا [ی] آنجا نگردد و مدخل نسازد و گذارند که متولی مشار الیه مال و جهات و حقوق دیوانی ایشان بازیافت نماید.

و از احکام مجملی که به اسم ارباب سیورغات و مسلمیات و موقوفات صادر شود محال مسطوره را مستثنی

دانسته، اصلا بر مترلی آنجا حوالی نکنند و در توجیهات و تحصیصات سهیم و شریک نسازند.

قضات اسلام و محصصان موقوفات برین موجب مقرر دانسته، از مضمون صدر تجاوز نکنند و به جهت غله طرحی و کاه و هیمه بر مزارعان و کارکنان آنجا حوالتی ننمایند. به عهده حاکم و داروغه قم که درین ابواب امداد به تقدیم رسانیده مجال مخالفت احدی ندهد و از فرموده تخلف نورزد و از تمرد که موجب خطاب پادشاهی خواهد بود محترز و مجتنب باشند.

درین باب قدغن دانسته، هرساله نشان مجدد نطلبند و چون به توقیع رفیع اشرف اعلی رسد اعتماد نمایند.

تحریرا فی عشرین شهر ربیع الاول سنه عشرین و تسعمائه.

[حاشیه:]

ختم

[پشت فرمان:]

سیورغال تیولی مزار کثیر ..... علیها السلام و تیولی مسجد حضرت

تربت پاکان، ج 1، ص: 220

امام بالحق امام حسن عسکری و سید جلال الدین رشید الاسلام که به اسم سید نظام الدین سلطان احمد جد مشار الیه مجری شده عن .... قم فی ایت ئیل

...

تیولی

آستانه منوره مقدسه معطره ستی فاطمه که در پیچین ئیل مقرر شده به موجب حکم همایون به تاریخ 15 ع الاول سنه 918:

...

سید (؟)

جلال الدین رشید الاسلام از بابت ورثه سید نظام الدین سلطان احمد

...

تیولی

مسجد امام حسن عسکری

...

ثبت شد

ثبت روزنامچه دیوان شد

به وقوف سیادت پناهی صدارت دستگاهی شرفیا شریفیا

قلمی شد [توقیع و مهر ..].

احمدی و از سیادت مآبی سید فخر الدین که گویا مدعی تولیت آستانه و مانا برادر رشید الاسلام بوده است یاد می شود. پشت سند صورت کامل موقوفات آستانه و مسجد است با ذکر محصولات نقدی و جنسی هریک. و طبعا از رهگذر جغرافیای تاریخی قم بسیار مهم و نفیس. جز آن که بیشتر نوشته ها در اثر وصالی سند زیر تکه های کاغذ پنهان شده و خوانده نمی شود مگر با دقت و احتیاط تمام آنها را بردارند.

در میان آنچه از نوشته پشت سند (که در متن با عبارت «حسب الضمن» بدان اشاره رفته) خوانده می شود نام «قهیان» و «قلاور» و «خطیرآباد» و «حصانجرد» «و مرادآباد» و «باغ مهماد بیک» و چند طاحونه، و مزرعه «خمین» که به سیورغال متولی مسجد برقرار بوده است و چند نام دیگر هست. از مسلمیات زاویه بیکسی خانم نیز یاد می شود (یادداشت آغاز سند شماره 4 همین جا دیده شود).

اصل سند در قم است. افضل الملک میرزا غلامحسین خان ادیب زندی شیرازی نود سال پیش آن را در همین شهر دیده و متنی مغلوط از آن را در سفرنامه قم خود (255- 257) نقل نموده است.

چنین است متن صحیح براساس اصل سند (اندازه ها: 22* 127 س. م، پهنای سطور: 5/ 15 س. م):

الحکم للّه

ابو المظفر طهماسب بهادر سیوزومیز

حکام کرام و سادات عظام و قضات اسلام و عمال و متصدیان امور و اشغال

تربت پاکان، ج 1، ص: 222

دیوانی و کلانتران و کدخدایان مدینه المؤمنین قم و خطه سلطانیه بالتوابع و اللواحق بدانند که درین وقت عنایت و شفقت بی نهایت [پاد] شاهی درباره سیادت مآب نقابت قبابی عمده السادات و الاشراف سید مرشد الدین رشید الاسلام الرضوی فرموده، جمیع

مناصب متعلقه به سیادت مآب مشار الیه به موجب احکام عالی حضرت خاقان جم جاه فردوس مکان و سلطان سلاطین سپاه علیین آشیان، هادی الخلائق الی اشرف الادیان (شاه بابام انار اللّه مضجعه) خصوصا تولیت اوقاف قدیمه و جدیده سلطانی و بیگمی منسوبه به مزار کثیر الانوار حضرت معصومه مقدسه سمیه سیده النساء فی العالمین (ستی فاطمه علیها و علی آبائها التحیه و السلام) و مسجد حضرت امام معصوم (ابی محمد حسن العسکری علیه الصلاه و السلام) بلامشارکت و مداخلت غیری بدو تفویض فرمودیم و ارزانی داشتیم و سیورغالات و مسلمیات و معافیات و مقرریات خودی (؟) و مفروزی قدیمی و جدیدی مزار مذکور و مسجد مزبور بر نهج مسطور که در احکام عالی حضرت خاقان فردوس مکان مشار الیه مرقوم است مقرر داشتیم و ضبط و نسق و صرف محصولات مالی و منالی آن محال را حسب الضمن منوط بر رأی متولی مومی الیه گردانیدیم.

باید که نقابت مآب مشار الیه را متولی و متصدی مناصب مزبوره دانسته، دست تصدی او را درین امور قوی و مطلق دانند و حاصل و منافع موقوفات و مسلمیات و محصولات مزار شریف و مسجد منیف مذکور را به تصرف او گذارند تا به موجب شرع شریف و شرط واقف و حکم عالی حضرت خاقان مشار الیه به مصارف معینه صرف نماید و عشر حق التولیه خود را تصرف کند.

مستأجران موقوفات مذکوره و رعایاء مواضع سیورغال و مسلمی مزار و مسجد مذکورین او را متولی خود دانسته، وجوه اجاره و حقوق دیوانی خود را حسب الاستمرار تحویل وکلاء و گماشتگان متولی مذکور ننمایند و بی مهر و برات

تربت پاکان، ج 1، ص: 223

او یک دینار و یک من بار

به کسی به خلاف شرع ندهند و هر قضیه و قضایاء متعلقه به تولیت که در آن سرکار واقع شود بدو رفع نمایند که به فیصل رساند و داروغگان در آن مدخل نسازند.

مقرر است که هیچ آفریده در جهات آستانه مذکوره و مسجد مزبور به خلاف شرع شریف و شرط واقف و قیود احکام عالی حضرت خاقان جنت مکان و شروط مسطوره در وقفیه حضرت بلقیس مکانی تصرفی نکند و هر سنتی که به خلاف این معنی حاصل نموده باشند سند نسازند.

عمال و متصدیان امور دیوانی قم و سلطانیه به علت مال و اخراجات حکمی و غیرحکمی از ساوری و سلامی و پیشکش و کندلک و شیلان بها و صردو و مواشی و مراعی و ممیزانه و مباشرانه و عیدی و نوروزی و رسم الوزاره و رسم الصداره و رسم المهر همایون و خدمتانه و دست انداز و طرح و بیگار و علفه و علوفه و قتلغا و ده نیم و داروغگی و آنچه اطلاق مال و خارج بر آن توان کرد به هر اسم و رسم که باشد مزاحمتی نرسانند و به قلیل و کثیر طمع و توقع ننمایند و احکام مجملی که به اسم ارباب سیورغات و مسلمیات و موقوفات صادر شود محال مذکوره را سوی و مستثنی دانسته، اصلا بر متولی آنجا حوالتی نکنند و در توجیهات و تحصیصات شریک و سهیم ندانند و نسازند.

قضات اسلام و محصصان از مضمون مسطور فی الصدر تجاوز ننمایند و سایر قیودی را که در احکام عالیحضرت خاقانی جنت آشیانی و امثله دیوان الصداره مسطور و مذکور باشد ممضی و منفذ دانند. سیادت مآبی سید فخر الدین به علت نظارت و اشراف

در سرکار مزبور و موقوفات سید سلطان احمدی مدخل ننماید و تعرض به حال مزارعان آنجا نرساند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 224

از جوانب برین جمله روند و از فرموده عدول نجویند و هرساله درین ابواب پروانچه و نشان مجدد نطلبند. درین باب قدغن دانسته از مخالفت محترز باشند و چون به توقیع رفیع منیع اشرف اعلی موشح و مزین و محلی گردد اعتماد کنند.

تحریرا فی 18 شهر شوال سنه احدی و ثلاثین و تسعمائه.

[حاشیه:]

ختم

[پشت فرمان:]

سیورغال

تیولی (؟) مزار کثیر الانوار حضرت معصومه مقدسه سمیه سیده النساء فی العالمین ستی فاطمه علیها و علی آبائها التحیه و السلام و مسجد حضرت امام معصوم امام حسن عسکری علیه و آبائه التحیه و السلام عن ولایات مذکوره به شرح متن نشان فی تخاقوی ئیل:

...

...

به وقوف عالی جاه ملک الامراء ... سلطان و ... مصطفی سلطان

و متصدی خالصه جات سلطانی در 975 تا پایان عمر، درگذشته دوشنبه 13 ج 2- 982 و مدفون در قم باشد.

از اصل این سند آگاهی درست در دست نیست. آنچه به دست داریم سوادی از آن است متعلق به قرن یازدهم با تصدیق و مهر و توقیع صدر الدین محمد شیرازی (شاید همان ملاصدرا حکیم و دانشمند مشهور) که اکنون در موزه بریتانیا است. متن این سواد به عکس و حروف در کتاب Busse (175- 171) و مجله بررسی های تاریخی (سال چهارم، ش 4: 225- 226) نشرشده و مینورسکی نیز در تعلیقات تذکره الملوک: 199 از آن یاد و نقل می کند :

تربت پاکان، ج 1، ص: 226

بسم اللّه الرحمن الرحیم

یا محمد یا علی

الحکم للّه

ابو المظفر طهماسب بهادر سیوزومیز

درین وقت بنا بر وفور امانت و رشد و کاردانی سیادت مآب نقابت ایاب عمده السادات و الاشراف سید شجاع الدین سلطان محمود الرضوی النقیب تولیت رقبات موقوفه آستانه مقدسه منوره حضرت معصومه مطهره سمیه سیده النساء فی العالمین (ستی فاطمه علیها التحیه و السلام) و مسجد متبرک منسوب به حضرت امام الجن و الانس (ابی محمد حسن العسکری علیه الصلاه و السلام) و امامت آنجا که به موجب شرع شریف و شرط واقف و احکام مطاع همایون به والد مرحوم او سیادت و نقابت پناه سید مرشد الدین رشید الاسلام الرضوی النقیب متعلق بوده به همان دستور بلا مشارکت غیر بدو مفوض و مرجوع فرمودیم که در ترویج و تنسیق آستانه مقدسه و مسجد متبرک کوشیده، به ضبط محصولات و تعمیر رقبات آنجا قیام نموده، نگذارد که قصوری در آنجا واقع شود و حاصل رقبات آنجا را به موجبی که در دستور العمل مقرر

شده به وقوف و اطلاع سیادت پناه افادت دستگاهی زینا للسیاده و الدین علی الرضوی النقیب به نوعی که موافق شرع شریف باشد به مصرف وجوب رساند.

مستأجران و عمله و کارکنان و رعایاء محال متعلقه به آستانه مقدسه و مسجد متبرک اصلا یک دینار و یک من بار بی وقوف و مهر و برات متولی مشار الیه دادوستد ننمایند و هر قضیه و قضایا که در میانه ایشان واقع شود بدو رفع نمایند و پوشیده و پنهان ندارند و متوجهات خود را به دستور معمول مملکت به متولی جواب گویند و هیچ آفریده به خلاف شرع و شرط واقف در موقوفات آستانه مقدسه

تربت پاکان، ج 1، ص: 227

و مسجد مذکور مدخل ننماید.

سادات عظام و قضات اسلام و حکام کرام و اکابر و اهالی و کلانتران و کدخدایان مدینه المؤمنین قم و سلطانیه حسب المسطور مقرر دانسته، اعانت و اسعاد سیادت مآب مشارالیه به جای آورند و سرکار آستانه مقدسه را از جمیع توجیهات و تحصیصات به دستور قدیم و نهج استمرار مفروز و مستثنی شناسند و حکم مجملی که به اسم ارباب سیورغات و مسلمیات و موقوفات صادر گردد رقبات سرکار آستانه متبرکه را از آن موضوع شمرند.

ارباب وظایف و عمله سرکار مذکور به خلاف شرع شریف و شرط واقف طلبی از متولی مذکور ننمایند و به طریقی که در دستور العمل مقرر شده ستانند و زیاده تعرض نرسانند و احکام و امثله [یی] که نقیض این معنی حاصل نموده ...

سابقا و لاحقا اعتبار نکنند. عمله و فعله آنجا خود را به عزل او معزول و به نصب او منصوب شناسند و حق التولیه به دستور شرط واقف از

قرار عشر رسانند . سیادت مآب امیر فخر الدین النقیب الرضوی به خلاف شرع شریف در تولیت آستانه مقدسه و مسجد مذکور و رقبات موقوفه به زاویه امیر نظام الدین سلطان احمد به علت اشراف و نظارت مدخل ننماید و پیرامون نگردد.

در این ابواب قدغن عظیم لازم دانند و هرساله نشان و پروانچه و حکم مجدد طلب ندارند. در عهده دانند.

تحریرا فی 18 شهر جمادی الاولی سنه 948.

سلسله پس از سلطانم در همین سردابه به خاک رفته اند که از آنهاست زین العابدین میرزا پسر طهماسب درگذشته 980 و گوهر سلطان خانم دختر او درگذشته سه شنبه 17

تربت پاکان، ج 1، ص: 229

ع 1- 984 .

فرمان همایون شد آن که چون شش نفر حافظ سوی حفاظ سرکار آستانه مقدسه مطهره (ستی فاطمه علیها و علی آبائها الصلاه و السلام) قبل ازین مقرر شده که در سر قبر همشیره مرحومه مغفوره ام سلطانم به تلاوت کلام (ملک علام جل جلاله) اشتغال نمایند بنایرین شش نفر حافظ مذکور به موجب ضمن در سر قبر همشیره مرحومه به تلاوت اشتغال نمایند و اگر از ایشان کسی ترک خدمت نماید سیادت و نقابت دستگاه امیر سلطان احمد متولی آستانه مقدسه منوره دیگری را به جای او تعیین نماید و حفاظ سرکار آستانه منوره را دخل ندهد و به حکم نقیض این معنی مستند نگردد. درین باب قدغن دانند.

تحریرا فی عشر اول شهر جمادی الثانی سیچقان ئیل اثنی و سبعین و تسعمائه.

[حاشیه:]

مقررست که آنچه حسب الحکم جهان مطاع در وجه وظیفه جماعت مزبوره مقرر شده بر وجهی که موافق شرع شریف باشد بدیشان رسانند و اگر متولی عوض ایشان به وجه شرع کسی تعیین کند به وقوف مدرس آنجا کند.

[مهر مسوده ایوان اعلی]

[دینار]

جنس: 4200 [دینار]

سایر الجهات: 15 [دینار]

به سیورغال اولاد سیادت و مغفرت پناه امیر رشید الاسلام رضوی نقیب مقرر بود و در وقتی که به نفس نفیس تحقیق سیورغالات و استحقاق ارباب سیورغال می فرمودیم به حقیقت سیورغال مزبور رسیدیم و سیادت پناه مرحوم میر شمس الدین نقیب رضوی متولی سرکار قدیمی آستانه منوره متبرکه [حضرت ستی فاطمه علیها (و علی آبائها) التحیه و السلام] که از اولاد مغفرت پناه مذکور بود به نظر اشرف درآمده، سیورغال مزبور را به او و سایر اولاد شفقت فرموده بودیم و داخل نسخه معروضه شده، حکم امضا به اسم او و سایر اولاد گذشته. درین ولا به عرض رسید که سیادت پناه مرحوم مزبور به جوار رحمت [حق] پیوسته و وارث منحصر در سیادت و نجابت پناه امیر ظهیر الدین ابراهیم برادر مرحوم مذکور است. بنابر

تربت پاکان، ج 1، ص: 231

ظهور استحقاق سیادت پناه مشارالیه شفقت و مرحمت درباره او فرموده، به دستور مبلغ پنج هزار و پانزده دینار مذکور فوق را از بابت مال و جهات قریه مزبور به سیورغال ابدی و احسان سرمدی او عنایت و مرحمت فرموده، ارزانی داشتیم.

کدخدایان و رعایاء محل مذکوره سیادت پناه مومی الیه را صاحب سیورغال مبلغ مزبور دانسته، وجه سیورغال او را سال به سال موافق دستور العمل واصل و عاید ساخته، چیزی موقوف ندارند و اگر چیزی از وجه سیورغال مانده باشد به مشارالیه عاید گردانند و احدی از حکام و تیول داران و عمال الکاءری دخل در سیورغال مومی الیه ننموده، مادام که از دیوان اعلی حوالتی بر سیورغالات نشود در جزو به علت اخراجات و عوارضات خلاف حکم و حساب به هر اسم و رسم که بوده باشد حواله و اطلاقی ننموده،

قلم و قدم کوتاه و کشیده دارند.

مستوفیان عظام دیوان اعلی حسب المسطور در دفاتر عمل نموده، تغییر و تبدیل به قواعد آن راه ندهند. درین باب قدغن دانسته، از فرموده درنگذرند و هرساله حکم مجدد طلب ندارند و چون به مهر مهرآثار اشرف اعلی رسد اعتماد نمایند.

تحریرا فی شهر شوال سنه سبع عشر و الف.

سیادت پناه مشارالیه را متولی قدیمی آستانه و نقیب و پیشوا دانسته، دست تصدی و تکفل او را در امور مزبوره قوی و مطلق دانند و اعزاز و احترام مشارالیه را به جای آورند و آنچه لازمه امور مزبوره است به مشار الیه مخصوص و متعلق شناسند و از سخن و صلاح شرعی متولی شرعی مزبور بیرون نروند و موافق شرع شریف و شرط واقف و دستور العمل دیوان الصداره العلیه العالیه حاصل آن سرکار را به وقوف و اطلاع ناظر به مصارف وجوب صرف نمایند مباشران و مستأجران و رعایا [ی] آن سرکار عشر حاصل آن سرکار را موافق شرع

تربت پاکان، ج 1، ص: 233

شریف و شرط واقف و استمرار به علت حق التولیه قدیمی مختص متولی شرعی مومی الیه دانند.

طریق سیادت و نقابت پناه متولی و نقیب مزبور آن که در رواج و رونق و نظم و نسق آن سرکار مساعی جمیله به عمل آورد و موافق شرع شریف میانه ارباب طریق عمل نماید و دقیقه [یی] از دقایق فوت و فروگذاشت ننماید. و هرساله در این باب خطاب و مثال مجدد نطلبند و از جوانب برین جمله روند. حکام آنجا در باب امر نقابت و پیشوایی تقویت و تمشیت و امداد و اعانت مشارالیه را به جای آورند.

تحریرا فی شهر رمضان المبارک من شهور سنه 1036.

[پشت سند:]

ثبت دفتر موقوفات دیوان الصداره شد.

حضرت امام الهمام (امام حسن عسکری علیه السلام) و نقابت و پیشوایی دار المؤمنین قم و آستانه متبرکه مزبوره به سیادت و نجابت پناه نقابت و کمالات دستگاه

تربت پاکان، ج 1، ص: 234

سلاله السادات و النقبائی شمسا للسیاده و النجابه و النقابه امیر محمد سعید الرضوی متعلق است و تغییری به قواعد آن راه نیافته، بنابرین مقرر شد که سادات عالی درجات و اکابر و اهالی و خدام و عمله و فعله سرکار فیض آثار و ارباب و اصحاب و کدخدایان و جمهور متوطنین دار المؤمنین مزبور سیادت و نقابت پناه مشارالیه متولی قدیمی آستانه مقدسه و متولی و پیشنماز مسجد مزبور و نقیب و پیشوای آستانه و دار المؤمنین مزبور دانسته، لوازم امور مزبوره را به او متعلق شناسند و دیگری را با او شریک و سهیم ندانند و حق التولیه سرکار قدیمی را مختص سیادت و نقابت پناه مشارالیه دانند و موافق معمول و استمرار سنوات سابقه سال به سال واصل سازند.

متولی جلیل القدر آن سرکار حسب المسطور مقرر دانسته، تقویت و تمشیت و اعزاز و احترام سیادت و نجابت پناه مشارالیه به تقدیم رساند و حق الارض و نذورات آن سرکار فیض آثار را به وقوف و شعور و اطلاع سیادت و نقابت پناه متولی شرعی قدیمی میانه سادات عظام و خدام کرام و عمله قسمت نمایند. سادات عظام و قضات اسلام و عمله آن سرکار فیض آثار مشارالیه را متولی قدیمی آن سرکار دانسته، از سخن و صلاح مشارالیه ...... ننمایند ...

در همین خاندان است:

تربت پاکان، ج 1، ص: 235

من ابو طالب بن محمد باقر الرضوی

چون به موجب مثال دیوان الصداره سابق مبلغ پنج هزار دینار تبریزی نقد و مقدار سیصد من غله از بابت موقوفات سرکار آستانه منوره مطهره برین موجب:

نقد: پنج هزار [دینار]

جنس: 300 من: گندم- 250 من/ جو- 50 من

به وظیفه سیادت و نجابت پناه میر محمد علی الرضوی قمی مقرر بوده و درین وقت استدعای امضا [ی] دیوان الصداره نمود. ایجابا لمسئوله مبلغ و مقدار مزبورین به قید آن که هرگاه مستمر بوده باشد به وظیفه مشارالیه مقرر شد که هر ساله بازیافت و صرف معیشت خود نموده، مرفه الحال و فارغ البال به دعاگویی دوام دولت بی زوال ابدی الاتصال اشتغال نماید.

مباشرین موقوفات مزبور حسب المسطور مقرر دانسته، سال به سال مبلغ و مقدار مزبورین را بلا قصور و انکسار واصل و عاید مشارالیه ساخته، قبض باز یافت که از آن قرار به خرج مجری و محسوب است و درین باب اهتمام تمام لازم دانسته، هر ساله مثال و خطاب مجدد طلب ندارند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر شعبان المعظم سنه 1077.

نجابت ...

...

* الملک للّه

فرمان همایون شد آن که به موجبی که مثال دیوان الصداره العلیه العالیه در ضمن صادر گشته عمل نمایند و از مضمون و مدلول آن عدول و انحراف نورزند و تولیت شرعی قدیمی و سرکشیکی آستانه مقدسه (حضرت معصومه علیه التحیه و الثناء) و تولیت مسجد متبرک ... (امام حسن عسکری علیه السلام) و پیشوایی و نقابت دار المؤمنین قم را ...

...

السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته.

[حکم میرزا:]

هو- نظر به استفاضه و تسامع و تظافر و ملاحظه ارقام و قرائن داخله و خارجه متولی شرعی بودن اجداد عالی جناب فضائل مآب سلاله السادات العظام میرزا سید احمد و انتقال به ایشان در باب موقوفات آستانه مقدسه و مسجد فی الجمله بر حقیر ظاهر است و اما به تفصیل یعنی این که آیا در همه است یا بعض، بر حقیر محقق نشده است و بعض عدول هم در نزد حقیر اقامه شهادت کرد که من علم دارم به این که جمیع موقوفات شاه طهماسبیه الی ما فوق تولیت آن به عالی جناب مشارالیه می رسد و موقوفات ما بعد شاه طهماسب را علم ندارم و ما شهدنا الا بما

تربت پاکان، ج 1، ص: 239

علمنا. و کتبه الاقل عبده ابو القاسم بن حسن.

2- حکم دیگر مرحوم میرزا بالای عرضه داشت دیگری از میرزا سید احمد مزبور با همان متن، جز آن که در پایان افزوده شده است:

«و به هرحال حقیر عالی جناب مشارالیه را ثقه و معتمد و امین و پرهیزکار می دانم».

3- عرضه داشت میرزا محمد حسین فرزند میرزا سید احمد رضوی قمی درمورد تولیت آستانه قم و مزار اردهال با حکم حاج سید اسماعیل رضوی مجتهد قم (درگذشته 1263، شاگرد بزرگ میرزای قمی) بالای آن:

به شرف عرض مقدس بندگان عالی می رساند که از قرار فرامین سلاطین ماضیه طاب اللّه ثراهم و جعل الجنه مثواهم مثل سلطان عادل امیر تیمور گورکان و سلاطین بعده تولیت مشهدین منورین مشهد مقدس معصومه طاهره ستی فاطمه بنت امام همام موسی الکاظم علیها و علی آبائها السلام و مشهد منور علی بن محمد باقر علیه التحیه و الثنا با [آ]

باء عظام و اجداد کرام این داعی (میرزا محمد حسین بن میرزا سید احمد الرضوی القمی) بوده و الیوم من حیث الارث منتقل به این داعی دوام دولت قاهره می باشد. مستدعی از مراحم بی کران آن است که از مراتب مزبوره آنچه به سرکار شریعت مدار واضح و لایح و هویدا می باشد در فوق عریضه به خط شریف تحریر و به مهر شریف منیر فرمایند که عند الحاجه حجت بوده باشد امره العالی مطاع مطاع.

[دستخط مجتهد مزبور:]

بسم اللّه تعالی- بلی به ملاحظه فرامین قدیمه و سائر ... قدیمه و جدیده تولیت شرعیه روضه متبرکه عرش درجه فاطمیه علیها السلام و تولیت بقعه مبارکه

تربت پاکان، ج 1، ص: 240

علی بن محمد الباقر در مشهد بارکرسف اردهال من محال بلده طیبه قم صانها اللّه عن التلاطم و التصادم با اجداد کرام و آباء عظام جناب مستطاب میرزا محمد حسین سائل بوده و الحال تولیت شرعیه روضه فاطمیه علیها السلام به استمرار قدیم الی الحال برقرار می باشد. مستدعی از امناء دولت قاهره سلطانیه چنان است به ایشان مرحمت و مفوض فرمایند. و اللّه المعین.

کتبه الجانی اسماعیل بن جعفر الرضوی.

4- چند سند درباب دعا وی تنها بازمانده میرزا محمد حسین مزبور در امر تولیت شرعی براساس استشهاد از علماء و رجال وقت:

حجه الاسلاما قبله الاناما مسئول از خدمت بندگان جناب عالی چنان است که این علویه رضویه (رقیه سلطان علویه رضویه صبیه مرحوم آقا میرزا سید حسین نواده مرحمت پناه آقا میرزا سید احمد رضوی متولی شرعی حضرت و مسجد) زوجه جناب حاجی آقا تقی ولد مرحمت پناه مرحوم آقا سید جعفر سرکشیک سرکار فیض آثار، صبیه مرحمت و غفران مآب آقا میرزا سید حسین ولد مرحمت

و غفران مآب جنت و رضوان جایگاه مرحوم آقا میرزا سید احمد رضوی متولی شرعی سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیها سلام و مسجد امام علیه السلام است که این علویه رضویه از جهت پدری نواده همین مرحوم آقا میرزا سید احمد و از جهت مادری نواده مرحمت و غفران مآب جنت و رضوان جایگاه طوبی مکان مرحوم حاجی سید اسماعیل مجتهد قمی رضوی اعلی اللّه مقامه هستم. اگر علویه از اولاد اینها هستم دو کلمه در صدر عریضه مرقوم و به خاتم شریف مزین فرموده که عند الحاجه حجت بوده باشد و عند اللّه و عند الرسول ضایع نخواهد بود.

تحریرا فی شهر ربیع الاول سنه 1308.

[مهر:]

کنیز بضعه موسی رقیه رضوی

تربت پاکان، ج 1، ص: 241

[گواهی مرحوم حاج شیخ محمد حسین پایین شهری:]

بسم اللّه خیر الاسماء- بلی اسوه المحترمات رقیه سلطان بنت آقا میرزا محمد حسین خلف مرحمت و غفران پناه رضوان جایگاه میرزا سید احمد الرضوی علیه الرحمه است از جانب پدری، و از جانب مادری نواده مرحمت پناه رضوان جایگاه طوبی آرامگاه آقای حاجی سید اسماعیل مجتهد قمی اعلی اللّه مقامه است و الحال زوجه عالی جناب سلاله السادات حاجی آقا تقی خلف مرحمت پناه آقا سید جعفر سرکشیک بقعه مبارکه فاطمه است و خفا و ریبی در هیچ یک مراتب در این بلده طیبه نیست. و السلام علی من اتبع الهدی.

[گواهی خانلر خان اعتصام الملک:]

عرض می شود این مسأله کالشمس فی رابعه النهار بر همه اهل قم بلکه اکثر اهالی اعاظم اطراف که حشر با اشراف بلاد هم جوار دارند از صغیر و کبیر واضح و معلوم است که اولا تولیت شرعی مزبوره فی المتن با مرحوم مغفور میرزا سید احمد اعلی اللّه مقامه بود و از آن

مرحوم دختری در حباله مرحوم مغفور حاجی سید اسماعیل مجتهد اعلی اللّه مقامه بود و میرزا حسین مرحوم والد شما پسر مرحوم میرزا سید احمد و داماد مرحوم حاجی سید اسماعیل اعلی اللّه مقامه به صبیه ای که از غیر مرحوم میرزا سید احمد داشت که والده ماجده شما بود به طوری که همیشه مرحوم میرزا حسین به لقبی و کنیه ای معرفی نمی شد الا به اسم والد مرحوم خود یعنی معروف بود و معرفی می شد به میرزا حسین میرزا سید احمد.

عجب این است که شخص مدعی سیادتی به مجرد عمامه و شال کمربندی سیادتش معقول است و خمس و سهم امام می برد و کسی مداقه در سیادت او نمی کند و در نسبت همچو شخصی که به شیاع و استفاضه معلوم است و وسایط زیاده از دو نسل نیست با قرائن خارجی و اسناد شرعی و عرفی که در مدنظر است این قدر دقت و احتیاط روا می دارند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 242

تحویل و عزل و نصب اصولی نسبت به پیش کمتر روی می داد- تنی چند از یکی از خاندان های سادات حسینی اصفهان (نوادگان میر سید حسین کرکی خاتم المجتهدین درگذشته 1001 و میرزا حبیب اللّه صدر فرزند او) که همواره مورد توجه دربار صفوی و عهده دار مشاغلی مهم بودند و پیش تر نیای آنان میرزا مهدی اعتماد الدوله و فرزند وی میرزا تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص242

تربت پاکان، ج 1، ص: 243

معصوم چندی در دوره شاه صفی و عباس دوم متصدی مقام تولیت جدیدی قم بودند بیشتر سال ها این منصب را عهده داری می نمودند. تا اندک اندک به حکم استمرار مقام تولیت آستانه قم در آن خاندان به شکل موروث درآمد و پس از برافتادن صفویان و به پادشاهی رسیدن سلسله های دیگر نیز همچنان ادامه یافت و تا روزگار ما نیز رسید.

چنین است فهرست نام چند تن از متولیان جدیدی آستانه که از این خاندان نبوده اند:

1- مولانا آقاجانی تبریزی که از افاضل زمان بود و خدمت و تولیت آستانه مقدسه منوره قم تعلق بدو داشت و در ذیحجه سال 999 پس از تشرف به حج در مکه درگذشت و همان جا مدفون شد .

2- در اواخر دهه هشتم قرن یازدهم که شاردن به قم آمده متولی آستانه- و ضمنا حاکم قم نیز- پیرمردی عالی مقام بوده که پیش تر قورچی باشی گری- فرماندهی نیروهای نظامی- را به عهده داشته است .

3- علی قلی خان خلجی قمی فرزند قرچقای خان دانشمند و حکیم بزرگ قم در دوره صفوی نیز مدتی- طبعا در دوره عباس دوم یا شاه سلیمان- متولی آستانه مقدس بوده است .

تربت پاکان، ج 1، ص: 244

4- مهدی قلی خان فرزند علی قلی خان مزبور،

شاعر و ادیب و دانشمند، متخلص به صفا ، بانی مدرسه خان قم در 1123 و نگارنده سماء الاسماء در لغت عربی به فارسی . او نیز مدتی- و به طبع در دوره شاه سلطان حسین یا شاه سلیمان- متولی آستانه بوده است .

5- نظر علی بیک متولی آستانه قم او باید نظر علی بیک فرزند نجف قلی بیک ناظر بیوتات سرکار خاصه شریفه باشد که پدر او مدرسه ای در قم بنا کرده و خود وی در 8 ذ ق- 1115 در پیرامون این شهر کشته شد و در تنابی که به جهت مرقد شاه سلیمان در آستانه حضرت معصومه ساخته بودند به خاک رفت .

6- میرزا سید محمد حسین فرزند میرزا سید احمد رضوی قمی که «در اواخر عهد پادشاه ماضی محمد شاه غازی به معاضدت مرحوم میرزا نصر اللّه صدر الممالک که از عظمای امرای پادشاهی و سرحلقه سلسله ولویه نعمت اللهی بود به تولیت آستان زحل دربان فاطمه معصومه علیها سلام اللّه سرافراز شد تا آن

تربت پاکان، ج 1، ص: 245

پادشاه بهشت جایگاه در جوار حضرت اله مقر گزید و سلطنت را بدین شاهنشاه گردون خرگاه ناصر الدین شاه به عاریت سپرد. تجدید فرمان را رخت به دار الخلافه برد که در این حیص وبیص فتنه [فئه] ضاله بابیه چون پرتو شعله در هر بام و برزنی بتافت و در قلعه طبرس مازندارن حاجی محمد علی که سرخیل آن کسان بود رأیت کین به اوج برین کشاند. فرمان تولیت را در دست کتاب دفتر خانه ناتمام گذاشته به جانب قلعه طبرس سوار شد ».

در همین جریان میرزا سید محمد حسین را به جرم دستیاری با بابیان

از قم به تفصیلی که در تذکره شعراء و جنگ فیض آمده است به عتبات عالیات تبعید نمودند و وی تا پایان زندگی در کاظمیه مقیم بود و در همان جا درگذشت. پیداست که این اتهام بی اساس از سوی دشمنان سید بر او وارد آمده بود.

*** فهرست نام کسانی که از خاندان حسینی مزبور عهده دار آستانه قم بوده اند براساس اسناد و مآخذ و عرض های روی کتاب ها و قرآن های آستانه:

1- میرزا حبیب اللّه صدر فرزند میر سید حسین کرکی. خاندان حسینی مزبور معتقدند که او نخستین کس از آن خاندان بود که به تولیت آستانه قم گمارده شد و این گفته چندان بعید نیست زیرا تذکره «همیشه بهار» ذیل سرگذشت فرزند او «نواب میرزا مهدی جبل عاملی اعتماد الدوله رحمه اللّه علیه» می نویسد: «در قم نشو و نما یافته و چنین می نماید که به طبع می باید در آن تاریخ پدر او در این شهر عهده دار چنین مقامی بوده باشد.

تربت پاکان، ج 1، ص: 246

میرزا حبیب اللّه در سال 1042 پس از عزل میرزا رفیع شهرستانی به صدارت رسید و اگر آن احتمال درست باشد باید گفت او تا این سال متولی آستانه قم بوده و پس از رفتن او به اصفهان فرزندش جانشین وی شده است. میرزا حبیب اللّه در سال 1063 درگذشت .

2- میرزا محمد مهدی فرزند میرزا حبیب اللّه صدر که در هنگام نقل جسد شاه صفی به قم- سال 1052- متولی آستانه بوده و در 1063 به صدارت و سپس وزارت عباس دوم رسید و در 1082 درگذشت .

3- میرزا محمد معصوم فرزند میرزا محمد مهدی مزبور که در سال 1077 هنگام نقل جسد شاه

عباس دوم به قم متولی آستانه بوده است . از سند شماره 17 مجموعه حاضر برمی آید که او در سال 1064 نیز این مقام را داشته و به نظر می رسد که پس از صدارت یافتن پدر خود به جای او عهده دار این مقام گردیده است. او در سال 1091 پس از درگذشت عم خویش میرزا علی رضا شیخ الاسلام اصفهان شد و در 1095 درگذشت .

4- میرزا محمد امین فرزند دیگر میرزا محمد مهدی که در رمضان 1102

تربت پاکان، ج 1، ص: 247

گویا تا اواخر سال 1111 متولی آستانه قم بوده و در 14 محرم 1116 به منصب قضاء اصفهان سرافراز شده و در 1117 درگذشته است . از او دو فرزند می شناسیم یکی میرزا سید محمد که پس از وی قاضی اصفهان شد و دیگری میرزا سید حسن که بعدها مدتی عهده دار تولیت آستانه قم بود.

5- میرزا ابو طالب فرزند میرزا محمد معصوم و نواده میرزا محمد مهدی که در ذیحجه 1111 تا ذی قعده 1125 متولی آستانه بوده است .

6- میرزا محمد مهدی فرزند دیگر میرزا محمد معصوم در 1130 .

7- میرزا سید حسن فرزند میرزا محمد امین و نواده میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله که با فرمانی از شاه سلطان حسین مورخ ذ ح- 1134 به تولیت آستانه منصوب شد .

8- میرزا محمد رحیم فرزند میرزا محمد مهدی فرزند میرزا محمد معصوم که در رجب 1140 متولی بوده و عرض او را با این تاریخ دیده ام و با فرمانی از شاه طهماسب دوم مورخ ج 2- 1142 در این مقام تنفیذ شده و تا پس از رجب 1157 در این مقام بود .

تربت پاکان،

ج 1، ص: 248

9- میرزا محمد خلیل فرزند دیگر میرزا محمد مهدی فرزند محمد معصوم که در ع 1- 1163 و محرم 1172 متولی آستانه بوده است.

10- میرزا محمد معصوم گویا فرزند میرزا محمد خلیل فرزند میرزا محمد مهدی، متولی آستانه در ع 1- 1182 .

11- میرزا محمد مهدی فرزند میرزا محمد خلیل فرزند میرزا محمد مهدی فرزند میرزا محمد معصوم فرزند میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله، متولی آستانه در رمضان 1190 تا ذ ح- 1217 و پس از آن.

12- میرزا سید محمد فرزند دیگر میرزا محمد خلیل، متولی آستانه در 1223 تا ع 2- 1227 .

13- میرزا اسد اللّه فرزند دیگر میرزا محمد خلیل، متولی آستانه در ج 1- 1227 تا اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار.

14- میرزا محمد رضا فرزند میرزا اسد اللّه، متولی آستانه در 1251 تا 1273 .

15- میرزا سید حسین فرزند میرزا محمد رضا، متولی آستانه پس از در گذشت پدر خود تا اواخر زندگی خویش. درگذشته 27 ذ ح- 1317.

تربت پاکان، ج 1، ص: 249

16- میرزا سید محمد باقر فرزند میرزا حسین که در زندگی پدر به تولیت آستانه منصوب شد و تا پایان زندگی- سال 1360- در این مقام بود.

او محمد باقر بن حسین بن محمد رضا بن اسد اللّه بن محمد خلیل بن محمد مهدی بن محمد معصوم بن میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله بن میرزا حبیب اللّه صدر بن میرزا سید حسین کرکی بوده و نسب نامه مذکور در تحفه الفاطمیین (1: 427) نادرست و سراسر خطاست چه به غلط کوشیده اند همه متولیان را در سلسله و عمود نسب قرار دهند.

*** وصف اجمالی سه سند از مجموعه اسناد این خاندان

مربوط به دوره صفوی :

است. او خطی خوش داشته و کتابه ضریح پیشین که در تجدید اخیر عینا کتیبه شده به خط او بوده است .

6- میرزا محمد حسین فرزند دیگر میرزا محمد ابراهیم که پس از درگذشت پدر با مشارکت برادر، و پس از مرگ وی به استقلال مستوفی آستانه بوده و در 1309 درگذشته است. سرگذشت او و فرزندانش به تفصیل در سفرنامه قم افضل الملک آمده است .

7- میرزا زین العابدین فرزند میرزا محمد حسین که به شهادت استشهاد برادرش میرزا محمود از جانب پدر به مستوفی گری آستانه منصوب گردیده و فرمانی از ناصر الدین شاه در این باره صادر شده است جز آن که چون او در تهران خدمت دیوانی مهم تری داشت به این کار نپرداخت .

تربت پاکان، ج 1، ص: 253

8- میرزا اسد اللّه فرزند دیگر میرزا محمد حسین که پس از درگذشت پدر فرمان دیوانی ناصری برای او صادر شد و به مستوفی گری آستانه منصوب گردید .

9- میرزا محمد تقی فرزند میرزا علی رضا فرزند میرزا محمد ابراهیم که در هنگام زندگی میرزا محمد حسین مدعی منصب استیفای آستانه بود و احکام و ارقامی نیز در این باره گرفت لیکن بر عم خود پیروز نشد. تا پس از درگذشت وی فرزندان او که در تهران شاغل مناصب دیوانی بودند این خدمت را به خواست خود بدو واگذاشتند ، و وی تا پایان زندگی به این کار اشتغال داشت.

* جز اینان چنان که از مثال مورخ صفر 1134 برمی آید شخصی به نام میرزا محمد رضی با مثال مورخ ج 1- 1133 به این خدمت منصوب گردیده که در صفر 1134 برکنار شده است لیکن از مثال مورخ ج 1-

1136 برمی آید که تا آن هنگام عهده دار این کار بوده است .

تربت پاکان، ج 1، ص: 254

در خاندان مستوفی قم چند صد طغرا سند دیده شد. پیرامون پنجاه سند مربوط به خاندان در تهران نزد آقای بهمن پورادیبی کارمند ثبت تهران نواده میرزا محمد تقی مستوفی است که برخی از آنها با سپاسگزاری از ایشان در اینجا نقل یا به اجمال وصف می شود. اسناد و فردها و اوراق قدیم بسیاری نیز در قم در اختیار مرحوم حاج میرزا محمد حسین مستوفی درگذشته 1393 ق- فرزند میرزا محمود و نواده حاجی میرزا محمد حسین مستوفی بزرگ- بود که نگارنده همه آنها را دیده و یک نمونه آن با سپاسگزاری از آقای احمد مستوفی فرزند آن مرحوم در اینجا نقل می شود. به هرحال ده سندی که در اینجا یاد یا نقل می شود نمونه ای است از انبوه اسناد خاندان:

دفتر عمل نماید. و با خلایق نوعی سلوک نماید که همگی از حسن سلوک او راضی و شاکر بوده، دعاء خیر جهت ذات مقدس نواب کامیاب همایون ما حاصل شود.

متولی و کتاب و خدمه و عمله و موظفین و رعایا و زراعین و مستأجرین سرکار آستانه مقدسه مزبور مشارالیه را مستوفی سرکار مذکور دانسته، دیگری را درین امر با او شریک و سهیم ندانند و از سخن و صلاح حسابی او که هر آینه مقرون به صرفه و غبطه آن سرکار بوده باشد بیرون نرفته، اطاعت و انقیاد او را از لوازم شمرند و بدون برات به مهر و خط مشارالیه یک دینار و یک من بار دادوستد ننمایند و هرساله رقم مجدد طلب ندارند و در عهده شناسند.

تحریرا فی رمضان المبارک [1089].

ندارند و اعزاز و احترام او به جای آورند. مستوفیان عظام رقم این عطیه را در دفاتر خلود ثبت نموده، از

تربت پاکان، ج 1، ص: 257

شایبه تغییر و تبدیل مصون شناسند و رقم مطاع مزبور را با رقمی که سابقا درین باب حسب الامر الاعلی صادر شده و مفقود گشته متحد دانند.

تحریرا فی ربیع الاول سنه 1120

[پشت سند:]

از قرار .. وزارت و شوکت و اقبال پناه عظمت و حشمت و جلالت دستگاه رکن اعظم دولت خلافت بنیان عالی جاهی اعتضاد السلطنه البهیه السلطانیه آصف جاهی اعتماد الدوله العلیه العالیه الخاقانیه.

[مهر:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین

عبده شاهقلی 1116

خود گذرانیده در عوض توفیر مزبور در وجه مشارالیه مقرر شود.

و از تصدیق کتاب دفتر موقوفات ممالک محروسه مستفاد شد که چون میرزا رضی مستوفی سابق موقوفات آستانه منوره مزبوره عرض نمود که خدمت مزبور با مشارالیه بوده و میرزا ابراهیم نامی به اسم خود نموده و استدعا نمود که خدمت مزبور به تغییر مشارالیه به او مفوض شود از قرار مثال به تاریخ شهر جمادی الاولی 1133 به تغییر مشارالیه به میرزا رضی مزبور مفوض و آنچه به هرجهت در وجه مستوفیان مقرر بوده در وجه او مقرر شده.

بنابراین حسب الاستدعا خدمت مزبور به تغییر میرزا رضی مزبور از ابتداء سه ماه و نیم اودی ئیل به نجابت و رفعت و معالی پناه عارض مشارالیه مفوض و مرجوع و آن چه به هرجهت در سرکار [.. ] به ازاء امر مزبور مقرر است به دستور در وجه مشارالیه مقرر شد که کما ینبغی و یلیق از روی راستی و راست قلمی به امر مزبور و لوازم آن قیام و اقدام نموده، دقیقه ای از دقایق متعلقه به شغل مزبور را فوت و فروگذاشت ننماید و سال به سال نسخه منقحه مشخصه بر دادوستد سرکار مزبور درست داشته به نظر رساند و نوعی سلوک مسلوک دارد که همگی از حسن سلوک او راضی و شاکر و عند [الخالق] و الخلایق مرضی و مستحسن بوده، دعای خیر به

تربت پاکان، ج 1، ص: 259

جهت ذات اقدس و وجود مقدس بندگان نواب کامیاب سپهررکاب اشرف ارفع [اعلی] حاصل شود.

مباشرین سرکار مزبور و عمله و فعله و رعایا و زارعین و مستأجرین آن سرکار حسب المسطور مقرر و نجابت و رفعت و معالی پناه مشارالیه را مستوفی بالاستقلال

و الانفراد آن سرکار دانسته، لوازم امر مزبور را مختص او شناسند و اعزاز و احترام مشارالیه را از لوازم شمرند و بدون برات به خط و مهر او یک دینار و یک من بار به احدی دادوستد ننمایند و درین باب اهتمام تمام لازم دانسته، هرساله مثال و خطاب مجدد طلب ننمایند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر صفر المظفر من شهور سنه 1134.

مشارالیه مقرر و مرجوع شد که کماینبغی از روی دقت و راست قلمی و درستی به امر مزبور قیام نموده، در تشخیص و تنقیح محاسبات مؤدیان و ملاحظه صرفه و غبطه مالیات موقوفات و تحریر نسخه جات لوازم اهتمام به عمل آورده، حسن سعی خود به منصه ظهور رساند و سال به سال رسم الاستیفاء و مواجب مستمری خود را موافق معمول بازیافت نموده، کما هو حقه به مراسم امر مسطور اقدام نماید و نحوی سلوک مسلوک دارد که عند [الخالق] و الخلایق مرضی و مستحسن باشد و دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس نواب کامیاب سپهر رکاب اشرف ارفع [همایون اعلی خلد اللّه تعالی ملکه و عظم سلطانه ابدا] ...

متولی و مباشرین موقوفات مذکوره نجابت و رفعت و معالی پناه مذکور را مستوفی بالاستقلال و الانفراد سرکارین مزبورین دانسته، بدون برات و مهر او یک دینار و یک من بار دادوستد ننمایند و از سخن و صواب دید مومی الیه که مقرون به صرفه مالیات موقوفات بوده باشد بیرون نروند و لوازم امور مذکوره را مختص

تربت پاکان، ج 1، ص: 261

مشارالیه شناسند و هرساله مثال و خطاب مجدد طلب ندارند.

تحریرا فی شهر جمادی الاولی سنه 1136

* فرمان همایون شد آن که به موجبی که درضمن حسب المثال لازم الامتثال دیوان الصداره العلیه العالیه مقرر گشته عمل و استیفاء سرکار موهبت آثار را به علاوه استیفاء متفرقه دار المؤمنین مزبور در وجه نجابت و معالی پناه ظهیرا میرزا محمد ابراهیم مذکور مقرر دانند و لوازم امر مزبور را مختص او شناخته، از مضمون آن تخلف و انحراف نورزند و در عهده شناسند.

تحریرا فی جمادی الاولی سنه 1136.

از این پدر میرزا ابراهیم:

میرزا اسحاق «موافق فرامین سلاطین سلف» عهده دار استیفای آستانه بوده است.

این مزاحم نشده باشد والا کمترین به تکلیف شرعی خود رسیده باشم. باقی امرکم الاشرف الاعلی مطاع.

بسم اللّه تعالی

الملک للّه تعالی- فرمان همایون شد که قره باصره خلافت کبری و غره ناصیه سلطنت عظمی فرزند مسعود کیکاوس میرزا صاحب اختیار دار الایمان قم به وفور عنایات شاهانه مفتخر و مباهی بوده بداند که چون عارض به شرح متن عرض و در مقام استدعا برآمده است لهذا دکاکین مذکور وقف سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیها و علی آبائها التحیه می باشد سالهای سال است که منافع آنها صرف روشنایی سرکار فیض آثار شده و می شود قدغن نمایند که کماکان در تصرف متولی دکاکین بوده، به لوازم وقفیت عمل کرده، چنانچه زوجه محمد بیک را سخن حسابی نبوده باشد به اتفاق متولی دکاکین محضر عالی جنابان قدسی القابان میرزا ابو طالب و میرزا علی رضا و حاج سید اسماعیل حاضر که ایشان به مرافعه مزبوره رسیده بعد از این که حقیقت زوجه محمد بیک مشخص شد و از عالی جنابان فضلاء مرقوم حکم شرعی صادر نموده، دکاکین خود را تصرف نماید. عالی شان عزت و سعادت نشان نایب قم حسب المقرر معمول داشته، توقف جایز ندانسته و در عهده شناسند. سنه 1244.

تربت پاکان، ج 1، ص: 264

دو صفحه تحریر شده که در پایان آن (ص 152) خوانده می شود:

«حسب الخواهش عالی حضرت گرامی منزلت میرزا علی اصغر این مرحمت و غفران پناه میرزا محمد مؤمن صاحب نسق آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها التحیه و الثنا به جهت یادداشت قلمی گردید ... محمد اسماعیل اصفهانی فی بلده المؤمنین قم سنه 1172»

5- میرزا محمد علی گویا فرزند میرزا علی اصغر. در این بحث سه فرمان از فتحعلی شاه مورخ رجب 1222 و محرم 1248 و ج 2 همین سال به نام میرزا محمد علی صاحب نسق هست. در فرمانی مورخ ج 2- 1271 گفته می شود که میرزا محمد علی صاحب نسق در این سال درگذشته است. در بخش سوم این مجموعه مصالحه نامه اجاره مزارع و باغات و قراء و مستغلات وقفی سرکار فیض آثار مورخ 9 رمضان 1260 به خط و مهر این میرزا محمد علی هست. لیکن باید دید همه این اسناد مربوط به یک تن است یا دو تن با این نام صاحب نسق آستانه بوده اند.

6- میرزا علی اصغر صاحب نسق که در پیرامون میانه قرن سیزدهم می زیسته و مردی دانشمند بوده و در ادبیات عرب و برخی دانش های مذهبی تدریس می نموده است .

7- میرزا محمد صادق فرزند میرزا محمد علی، صاحب نسق آستانه از

تربت پاکان، ج 1، ص: 267

ج 2- 1271 تا آغاز سال 1328. او نیز مردی دانشمند بوده و کتابی به نام «گنجینه الجوامع» در لغت عربی به فارسی نگاشته است .

8- حاجی میرزا محمد مهدی فرزند دیگر میرزا محمد علی، صاحب نسق آستانه از صفر 1328 به بعد.

اسنادی که در اینجا می بینیم به جز شماره های 4 و 6 و 7 در اختیار آقای محمد صاحب نسق فرزند میرزا علی

اکبر فرزند همین حاجی میرزا محمد مهدی (مقیم تهران) است.

فیض آثار شرافت پناه مشارالیه را صاحب نسق بالاستقلال و الانفراد سرکار آستانه مقدسه متبرکه منوره دانسته، از سخن و صلاح مقرون به حساب مومی الیه بیرون نروند و در امور متعلقه به خود خط و مهر و سخن او را مناط اعتبار دانسته، اوامر و نواهی او را درخصوص رتق وفتق سرکار فیض آثار مزبور مطیع و منقاد بوده تجاوز ننمایند و از فرموده تخلف نورزند.

عالی جاه مقرب الخاقان مستوفی الممالک و سایر مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی رقم این عطیه را در دفاتر خلود ثبت و از شایبه تغییر و تبدیل مصون و محروس دانسته، در عهده شناسند.

مقرر آن که رقم مبارک که درخصوص صاحب نسقی مزبور سابق صادر شده و مفقود شده با رقم مزبور حکم آن را متحد دانند.

تحریرا فی جمادی الثانیه 1153.

تربت پاکان، ج 1، ص: 269

عمل آورده، از سخن و صلاح مشارالیه در باب امر مزبور تجاوز ننمایند و در جمیع امور متعلقه به سرکار آستانه مقدسه نورانیه بدون اطلاع سلاله النجباء مشارالیه حواله و دادوستد ننمایند. کتاب دفترخانه سرکار والا فرمان والا را در دفاتر خلود ثبت نموده، در عهده شناسند.

تحریرا فی ذی قعده الحرام سنه 1160.

تربت پاکان، ج 1، ص: 270

جنسا از گذشته و آینده به دستور سایر مداخل سرکار مهم سازی نمایند که صرف معیشت خود نموده، در آستانه مقدسه به دعاگویی ذات بابرکات وکلاء عالی قیام و اقدام نماید که هر آینه عند اللّه و عند رسوله ضایع نخواهد شد. الباقی امره العالی.

[متن فرمان:]

الملک للّه

حکم مطاع شد آن که عالی جاه معلی جایگاه امیر الامراء بیگلر بیگی دار المؤمنین قم و متولی سرکار آستانه مقدسه چون صاحب عریضه به شرح متن معروض رای جهان گشا داشته لهذا مقرر فرمودیم که چون سابقا در ایام خاقان رضوان مکان نادر سلطان صاحب عریضه با عالی جناب متولی سهیم، و دادوستدی که واقع شده به مهر و به مصلحت و صوابدید هر دو بوده و بدون اطلاع ایشان داد وستد سرکار فیض آثار آستانه مقدسه نشده و یک عشر از مداخل سرکار آستانه مقدسه در وجه متولی و یک عشر در وجه صاحب عریضه مقرر بوده باز از آن قرار شغل و خدمت عارض مشارالیه را برقرار و یک عشر مداخل مستمری را با یک عشر سیورغال در وجه او رسانیده، از فرموده تخلف نورزند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر جمادی الثانی سنه 1167.

و مزاحمت می رسانند و عشر مداخل سرکار را به قرار سنوات سابق تمام و کمال مهم سازی

تربت پاکان، ج 1، ص: 273

نمی نمایند و رقم قدر توأم مجدد مطالبه می نمایند.

استدعا از مراحم بیکران و اشفاق بی پایان خدیو زمان چنان است که رقم قضاشیم از مصدر عز و جاه شرف اصدار یابد که عالی جناب متولی و مباشرین دار المؤمنین قم و سرکار فیض آثار همه ساله به قرار سنوات سابقه مقدار ده خروار غله مستمری کمترین را از بابت مقدار یکصد خروار که در وجه خدام سرکار مقرر است به انضمام عشر مداخل سرکار از موقوفات و نذورات و غیره همه ساله مهم سازی و احدی دخل و تصرف در خدمت چندین ساله کمترین نکرده و انجام خدماتی که در عهده صاحب نسق است به کمترین واگذارند و احدی را رجوعی ندهند و رقم مجدد بعد الیوم مطالبه ننمایند. چون مطالب معروضه از لوازم بود جسارت به عرض نمود. باقی امره الاشرف الاعلی مطاع.

[متن فرمان:]

بسم اللّه تعالی شأنه العزیز

الملک للّه تعالی- حکم همایون شد آن که چون صاحب عریضه به شرح متن عرض و استدعا نموده است لهذا از قرار حکم جهان مطاع سابق خدمت صاحب نسقی سرکار فیض آثار با صاحب عریضه بوده است باز کماکان شغل مزبور را به مشارالیه شفقت و مرحمت فرمودیم که احدی داخل و تصرف در شغل مذکور ننماید.

مقرر آن که عالی جناب قدسی القاب سلاله السادات متولی و مباشرین سرکار فیض آثار و عالی شأنان عمال نیکواعمال دار الایمان قم شغل صاحب نسقی را به طریق سابق مختص عارض دانند و غله مستمری او را به انضمام عشر مداخل سرکار از موقوفات و نذورات و غیره به طریق سابق همه ساله بدون کسر و نقصان

مهم سازی و ملزومات خدمت مذکور را به او واگذارند و بعد از این مطالبه حکم مجدد ننمایند و در عهده شناسند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 274

تحریرا فی شهر رجب المرجب سنه 1222.

ترادف اعطاف خاطر خطیر پادشاهی مباهی بوده بداند که چون عالی جناب میرزا محمد علی عارض به شرح مسطور متن عرض و در مقام استدعا برآمده است لهذا مبلغ سه تومان نقد و مقدار سه خروار جنس که از بابت مالیات ولایت مزبوره در وجه عالی جناب مشارالیه به ازاء شغل صاحب نسقی سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیه آلافها التحیه برقرار بود از هذه السنه میمونه لوی ئیل خیریت دلیل و ما بعدها مبلغ و مقدار مزبور را کماکان در وجه مشارالیه برقرار فرمودیم که همه ساله از بابت مالیات ولایت مزبوره به طریق سابق بازیافت نموده، به شغل مذکور و دعاگویی دوام دولت ابد ظهور قیام و اقدام نماید. باید آن فرزند مسعود حسب المقرر معمول و به کارکنان خود قدغن نماید که مبلغ و مقدار مزبور را کما فی السابق عاید عالی جناب مشارالیه نموده، معطل ندارند. مقرر آن که عالی جاهان رفیع جایگاهان عزت و جلالت دستگاهان مقربی الخاقان مستوفیان عظام دیوان همایون شرح فرمان مبارک را در دفاتر خلود ثبت نموده، در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر محرم الحرام سنه 1248.

سلاطین سلف و از بدو دولت اعلی حضرت خاقان صاحب قران الی الان خدمت صاحب نسقی سرکار موهبت مدار ابا عن جد به کمترین بندگان مفوض و مرجوع بوده و عشر مقرری به ازاء شغل مزبور در وجه داعی از سرکار فیض آثار مستمر و برقرار است و فرمان قضا جریان اعلی حضرت شاهنشاهی را نیز در دست دارد و حال بعضی می خواهند که از مقرری این دعاگو کسر و نقصان نمایند. استدعا از مرحمت و مکرمت بی نهایت پادشاهی چنان است که فرمانی به امضاء فرمان سابق شرف صدور پذیرد که مقرری این دعاگو را مطابق فرامین قضاآیین و موافق معمولی سنوات سابق بدون کسر و نقصان کارسازی نموده، مطالبه فرمان مجدد ننمایند و به هیچ وجه من الوجوه دخل و تصرف به شغل مزبور و مقرری آن احدی ننماید که فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت جاوید مدت اعلی حضرت شاهنشاهی اشتغال نماید که هر آینه موجب خشنودی خدا و رسول خواهد بود. امرکم الاشرف الارفع الاعلی.

[متن فرمان:]

حکم همایون شد که فروزان کوکب آسمان خلافت و تاج داری و تابان پرتو مهر سلطنت و جهان داری فرزند مسعود کیکاوس میرزا صاحب اختیار دار الایمان قم به ترادف خاطر خطیر پادشاهی مباهی بوده بداند که چون عالی جناب مقدس القاب میرزا محمد علی عارض به شرح مسطور متن عرض و در مقام استدعا برآمده است ایجابا لمسئوله به آن فرزند مسعود حکم و مقرر می فرماییم که به

تربت پاکان، ج 1، ص: 277

حقیقت مراتب معروضه رسیده، درصورتی که عالی جناب مشارالیه موافق فرامین سابق به ازاء شغل صاحب نسقی از سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیه آلاف الثنیه عشر مقرری داشته باشد قدغن نماید که

مقرری او را کما فی السابق عاید او نموده، موقوف و معطل ندارند و مطالبه فرمان مجدد ننمایند. مقرر آن که عالی جاه رفیع جایگاه عزت و افادت همراه سلاله السادات میرزا محمد رضای متولی باشی سرکار فیض آثار حسب المقرر معمول و موافق معمولی سابق همه ساله مقرری عالی جناب عارض را بدون کسر عاید او ساخته، تخلف جایز ندارد و در عهده شناسد.

تحریرا فی شهر جمادی الثانی سنه 1248.

از بابت غله شاهی و موقوفات و نذورات سرکار فیض آثار در وجه صاحب نسق بقعه مطهره مستمر و برقرار بود مطابق ... به او عاید گردد. مقرر آن که عالی جاهان مجدت و نجدت همراهان حکام و مباشرین امور دیوانی دار الایمان قم منصب مزبور را مخصوص او دانند و به نحو مقرر مواجب او را عاید سازند. عالی جاه سیادت پناه متولی آستانه مقدسه لوازم شغل مزبور را به مشارالیه واگذارد. کتاب خیریت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح فرمان همایون را ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند.

فی شهر جمادی الثانی 1271.

[حاشیه:]

مبلغ سه تومان نقد و مقدار سه خروار جنس در جزو مستمری به اسم مرحوم میرزا محمد علی صاحب نسق به خرج نوشته شده.

نذورات سرکار فیض آثار که در ازای خدمت مزبوره از قرار فرامین مرحمت شده بود کماکان در وجه میرزا محمد صادق مرحمت فرموده که در هذه السنه و ما بعدها دریافت نموده، صرف معیشت و گذران خود نماید و در نهایت اطمینان خاطر به لوازم شغل مزبور پردازد.

بناء علی هذا و بنابر امتثال و انقیاد فرمان مهر لمعان و حکم قدر توأمان اقدس شهریاری روحنا فداه منصب مزبور را به عالی جناب قدسی القاب اصالت و نجابت انتساب میرزا محمد صادق مرجوع و مفوض داشته که عشر مقرری و مستمری و غله شاهی و موقوفات و نذورات که در سرکار فیض آثار است به طریق سابق بازیافت و صرف معاش خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت ابدمدت اعلی حضرت اقدس شهریاری روحنا فداه اشتغال نموده، به لوازم شغل خود پردازد.

تربت پاکان، ج 1، ص: 280

مقرر آن که عالی جنابان قدسی القابان کتاب دفتر استیفای سرکار و سایر مباشرین و خدام سرکار فیض آثار عالی جناب مقدس القاب میرزا محمد صادق را صاحب نسق بالاستقلال دانسته، لوازم احترام را منظور دارند و کتاب خیریت اکتساب دفتر استیفا و مشرف سرکار موهبت مدار ثبت تعلیقه را به جهت استحضار در سررشته جات خود ضبط نمایند. و کان ذلک تحریرا فی شهر ذی حجه الحرام سنه 1271.

[حاشیه:]

هو- از قرار فرمان قضا جریان قدر قدر مهر لمعان منصب جلیل و شغل نبیل صاحب نسقی سرکار فیض آثار به عالی جناب میرزا محمد صادق خلف مرحوم مبرور میرزا محمد علی مرجوع است و برحسب وراثت هم شغل مزبور به عالی جناب می باید مفوض شود و او را می رسد و مطابق فرمان مطاع آفتاب شعاع هم از سرکار جلالت مدار صاحب اختیاری

میرزای متولی باشی هم تعلیقه امضا صادر شده. به مقتضای احکام مطاعه شغل مزبور بالاستقلال و الانفراد مخصوص و مختص اوست و مقرریات و مرسومات آن را همه ساله در وجه او کارسازی خواهد داشت.

ان شاء اللّه میمون و مبارک است. و انا الجانی محمد حسین مستوفی سرکار فیض آثار.

کماکان درباره او برقرار فرمودیم که همه ساله دریافت داشته، به وظایف خدمت مرجوعه پردازد و عشر مقرری و مستمری که از بابت غله شاهی و جنس و نقد موقوفات و نذورات که مستمر و برقرار بوده کما فی السابق باید عاید مشار الیه گردد. مقرر آن که به موجب این فرمان قدر توأمان مبارک

تربت پاکان، ج 1، ص: 282

حکام و مباشرین امور دیوانی خطه قم و جناب متولی باشی و عموم خدام و کارکنان آستانه مطهره لوازم این منصب را مخصوص به مشارالیه دانسته و در مواقع لزوم به مشارالیه رجوع و مراتب توقیر و احترام مقتضی شغل مزبور را در حق او مرعی دارند و جنابان مستوفیان عظام و کتبه کرام شرح فرمان مبارک را ثبت و ضبط نمایند.

فی شهر ذی حجه الحرام 1333.

تربت پاکان، ج 1، ص: 283

می رود. با توجه به این نکته که شمار کشیک ها الزاما نمایاننده شمار سرکشیک های آستانه نبود چه برخی یا هریک از آنها را (چنان که در کشیک نامچه ای مورخ ذ ح- 1273 و جز آن می بینیم) دو تن از سرکشیکان سرپرستی می نموده اند. در نسخه جمع و خرج مربوط به ربع اخیر همین قرن نیز از شش سرکشیک نام برده شده است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 284

نام سرکشیکان دوره صفوی و قاجار در اسناد یادشده بالا دیده می شود و در این جا به اجمال از چهار خاندان سرکشیک آستانه در دوره قاجار سخن می داریم:

را در دفاتر خلود و دوام ثبت و ضبط نموده، در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر جمادی الاولی سنه 1311 مطابق ئیلان ئیل ترکی.

[حاشیه:]

هو- مبلغ پنجاه تومان که بعد از وضع رسوم دو عشر چهل تومان می شود مقرری جناب حاجی آقا تقی قمی در [د] ستور العمل هذه السنه ئیلان ئیل مملکت فارس به خرج منظور است.

پس از پدر سرکشیک آستانه شد و در 1309 درگذشت.

4- حاجی میرزا خلیل فرزند سید حسین، درگذشته 1352 در کربلا، سرکشیک آستانه از 1309 تا پایان عمر.

در این خاندان نزدیک دویست طغرا سند دیده شد که چند طغرای آن به تناسب بحث در اینجا، و چند سند دیگر در قسمت اخیر این بخش گذارده می شود :

بر مضمون فرمان جهان مطاع وظیفه و تیولی که سابق در وجه ولد و والد صاحب عریضه مستمر و مقرر بود کماکان برقرار دانسته و همه ساله مهم

تربت پاکان، ج 1، ص: 289

سازی نموده که با کمال استظهار و امیدواری و رفاهیت به دعای دولت جاوید مدت قیام و اقدام نمایند. باید همه ساله وظیفه و تیول مقرره را مهم سازی و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر ذی قعده الحرام سنه 1214.

مقدار مذکوره را در وجه عالی جناب مشارالیه مهم سازی و به طریق سابق تیول او را برقرار و از حواله جات دیوانی معاف و مسلم دارند. عالی جاهان رفیع جایگاهان مقربی الخاقان مستوفیان عظام و کتاب خیریت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح فرمان قضا نظام مبارک مطاع را در سرکارات لازم ثبت نموده، از شایبه تغییر و تبدیل مصون و مأمون دانند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر شوال سنه 1219.

انحراف نورزند.

تحریرا فی شهر ذی حجه الحرام 1225.

جمادی الاول سنه 1235.

به فراغت مشغول انتظام و انضباط امور قریه مزبوره گردد. البته آن عالی جاه در نظم امور متعلقه به قریه مزبوره نهایت دقت را لازم شمرده، دقیقه [یی] از دقایق شرایط وقف را مهمل و متروک نگذارد و در عهده شناسد.

تحریرا فی شهر شوال المکرم سنه 1244.

دفاتر ساخته، در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر رمضان سنه 1250.

سید حسن مفوض و مرجوع بود حال باید در عهده عالی جناب سلاله السادات آقا میر عبد الکریم ولد ارشد آن مرحوم که للّه الحمد به صلاح آراسته و شایسته این خدمت عظمی است باشد و خلعت او را هم بدهید و سایر اولاد آن مرحوم هم که هریک در آستانه مطهره به خدمتی برقرار و سرافراز بوده اند کما فی السابق در مناصب و خدمت خود برقرار باشند و آنها را از عزا بیرون بیاورید که حیات و ممات آقا سید حسن در این خصوصات برای اولادش تفاوتی به هم نرساند.

یقین است که آن نور چشم خدمات و زحمات آنها را منظور خواهند نمود که آسوده خاطر هریک به خدمات مرجوعه به خود قیام و اقدام نمایند. زیاده حاجت سفارش و محتاج به نگارش نخواهد بود. همواره اوقات سلامتی حالات شریف را با گزارشات قلمی و ارسال دارند. و السلام.

آورده و عالی حضرت مومی الیه هم به مضمون الولد سرابیه نهایت راستی و درستی و اهتمام در خدمت سرکار موهبت مدار دارد، از هذه السنه بارس ئیل و ما بعدها خدمت سرکشیکی مزبور را به طریق سابق به مومی الیه مفوض و مرجوع نمودیم که در کمال سعی و کوشش به ملزومات خدمت مزبور قیام و اقدام و دقیقه [یی] خود را معاف ندارد که موجب ازدیاد نظم و نسق و رواج و رونق سرکار فیض آثار بوده باشد و مواجب و نذوراتی که به ازاء شغل مزبور در دفتر سرکار برقرار است کماکان بازیافت و صرف معاش خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت و بقای سلطنت اعلی حضرت شاهنشاه روحنا فداه اشتغال نماید. کتاب دفتر استیفا و مشرف سرکار سواد تعلیقه را به جهت استحضار در سر- رشته جات خود ثبت و ضبط نمایند.

تحریرا فی شهر ذی الحجه الحرام مطابق هذه السنه بارس ئیل خیریت دلیل سنه 1258.

و سایر اولاد او از قرار تفصیل:

[نقد- 6 تومان و 6 هزار و پانصد دینار، جنس- 20 خروار

تیول از بابت یک زوج: نقد- 3 تومان و 6 هزار و پانصد دینار، جنس- 15 خروار

آقا سید عبد الکریم که ارشد است: نقد- یک تومان و هشت هزار و پانصد دینار، جنس- هشت خروار

آقا سید ابراهیم: نقد- یک تومان و پنج هزار، جنس- چهار خروار

آقا سید عابدین: نقد- یک تومان و پنج هزار، جنس- چهار خروار

آقا سید باقی: نقد- یک تومان و پنج هزار، جنس- چهار خروار]

مرحمت و عنایت فرمودیم که هرساله دریافت کرده، صرف معاش خود نمایند.

مقرر آن که حکام و مباشرین حال و استقبال دار الایمان قم همه ساله بدون مطالبه فرمان مجدد کارسازی کرده، معطل ننمایند. المقرر عالی جاهان رفیع جایگاهان فخامت و مناعت اکتناهان مقربو الخاقان مستوفیان عظام شرح فرمان مبارک را ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند.

تحریرا شهر صفر سنه 1259.

[حاشیه:]

در وجه مرحوم سید حسن شش تومان و شش هزار و بیست خروار جنس از قرار سررسید دفترخانه مبارکه برقرار بوده است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 299

موافق ثبت و سررشته دفتر صحیح است و هرساله به خرج دیوان می آید.

سید حسن امسال فوت شده و وظیفه او به اولاد او مرحمت شده.

به مهر مبارک برسد.

دار الایمان قم به صیغه وظیفه در حق او مستمر و برقرار فرمودیم که همه ساله دریافت و صرف مخارج و معیشت خود نماید و به فراغت خاطر در تحت قبه مطهره مشغول دعاگویی دوام دولت قاهره باشد. مقرر آن که مباشرین امور دیوانی حال و استقبال دار الایمان قم سال به سال نقد و جنس مزبور را از بابت مالیات مهم سازی عالی جناب مشارالیه نموده، قبض حاصل سازند و کتاب خیریت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح فرمان همایون را ثبت و ضبط نموده، در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر شعبان المعظم سنه 1265.

[حاشیه:]

سید کمال استحقاق و شایستگی دارند و مبلغی خطیر خرج کرده و چاهی کنده که

تربت پاکان، ج 1، ص: 300

مسلمانان آب سرد شیرین بخورند و دعاگوی دولت باشند. و لهذا این نقد و جنس امسال مرحمت شده و عوض او از غیرمستحق دریافت شده که ضرر تازه نشود از بابت میرزا محمد آشتیانی و غیره.

*** چند سند دیگر مربوط به خدماتی دیگر که این دودمان در آستانه عهده دار بوده اند.

و اقبال پناه صداقت و عقیدت آگاه چاکر دولت خواه مقرب الخاقان محمد هادی خان قدیمی وزیر سرکار مبلغ و مقدار مزبور را در وجه عالی جناب مشارالیه برقرار دانسته، هرساله از بابت ابواب جمعی خود کارسازی نماید که به فراغت خاطر همه روزه زیارت مخصوصه به

تربت پاکان، ج 1، ص: 301

جهت سرکار والا به عمل آورد و درین خصوص قدغن لازم دانسته، حسب المقرر معمول و در عهده شناسد.

تحریرا شهر محرم الحرام سنه 1226.

پاکان، ج 1، ص: 302

در عهده شناسد.

تحریرا فی شهر جمادی الاولی سنه 1227.

مرقوم به خدمتی جدید سرافراز گردیده اند و مومی الیه به خدمتی از خدمات سرکار مفتخر و مباهی نشده و رعایت جانب عالی جناب والد مومی الیه نظر به خدمات ایشان لازم است. بناء علیه از هذه السنه قوی ئیل فرخنده تحویل و ما بعدها خدمت یک نفر خادمی سرکار فیض آثار را به مومی الیه مفوض و مرجوع نمودیم که از روی صداقت و راستی و کمال سعی و اهتمام متوجه خدمات محوله به خود بوده، مواجب و نذوراتی که در وجه سایر خدام مستمر و برقرار است همه ساله از بابت مداخل سرکار بازیافت و صرف معاش واگذاران خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به لوازم شغل مزبور پردازد و به دعاگویی دوام دولت ابدمدت اعلی حضرت قدر قدرت شهریاری قیام و اقدام نماید. مقرر آن که کتاب خیریت اکتساب دفتر استیفاء و مشرف سرکار موهبت مدار شرح سواد تعلیقه را به جهت استحضار در سررشته جات خود ثبت و ضبط نمایند.

و کان ذلک تحریرا فی شهر صفر المظفر سنه 1264.

تربت پاکان، ج 1، ص: 304

به عالی جناب مقدس القاب سیادت و نجابت نشان میرزای متولی نوشته، اظهار شده است که حسب الفرمان قضا جریان مشارالیه را در شغل خود مستقل نموده باشد و از امر قدرقدر خاقان گیتی ستان تخلف جایز نداند.

به آن عالی شان هم اعلام می شود که نوشته مزبور را به عالی جناب معظم الیه داده و در استقلال سید مزبور نهایت اعانت نموده، اجرای حکم محکم سلطانی را کرده، نگذارد که احدی در شغل مزبور به غیر از مشارالیه دخل و تصرف نماید.

البته در این خصوص اهمال نورزیده، تخلف از رقم قضاشیم را موجب مؤاخذه و سیاست دانسته، مطالب و مهماتی که دارد عرض و به انجاح مقرون داند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 305

تحریرا فی شهر جمادی الاولی سنه 3 ...

عاید دارید که به فراغ خاطر به وظایف شغل مزبور قیام و اقدام نموده، دعاگوی دوام عمر و دولت ابدمدت روزافزون بوده، حسب المقرر مرتب و معمول و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر رجب المرجب 1297.

تربت پاکان، ج 1، ص: 306

تومان- خدام: 15 تومان- دو چراغ و قهوه و غلیان: 15 تومان].

مواجب و مرسوم مقبره مقرر داشته، مقرر می شود که همه ساله از قرار ثبت کتابچه دستور العمل دیوانی و به موجب قبض آقا سید حسین کارسازی نموده، به تصویب و استحضار جناب مستطاب اوان نصاب آقای متولی باشی سلمه اللّه تعالی مبلغ مزبور را به مخارج و مصارف مقبره به شرح مقرره معینه برسانند و در حفظ مقبره و تلاوت کلام اللّه مجید و روشنایی و غیره حسب المقرر معمول دارد و نگذارد از تنخواه مرحمتی دیوان اعلی که فقط برای شکوه دولت و ملت مرحمت شده است افراط و تفریط و حیف ومیل شده، به سایر مخارجات شخصی برود.

دوازدهم شهر رجب المرجب اودئیل سنه 1307.

سند از آن جمله که از خارج بر آن آگاه شد:

پادشاهی محمد شاه قاجار) باشد. از این اسماعیل در یکی از گواهی های صحت نسب آخرین بازمانده دودمان تولیت شرعی یاد می شد. (ببینید عکس سند شماره 6/ 67).

جز اینان که یاد شدند از نیمه دوم قرن یازدهم تا دو قرن خاندانی از سادات رضوی قم نیز عهده دار منصب مدرسی آستانه بوده اند. چنین است نام مدرسان آستانه از این دودمان:

1- میرزا محمد امین مدرس آستانه در دوره شاه سلیمان صفوی.

2- میرزا اسد اللّه مدرس (بنابه نوشته مشجره نسب خاندان مورخ پیرامون چهل سال پیش).

3- میرزا محمد رضا مدرس آستانه در نیمه نخستین قرن دوازدهم. در مشجر نسب خاندان گفته می شود که او در علم انساب دست و در این باب نوشته هایی داشته است.

4- میرزا علی نقی مدرس آستانه در میانه قرن دوازدهم فرزند میرزا محمد رضا. نام او در نسخه جمع و خرج سرکار فیض آثار به سال 1148 دیده می شود.

تربت پاکان، ج 1، ص: 315

او تا پس از سال 1164 در این مقام بوده است.

5- میرزا محمد کاظم مدرس فرزند میرزا علی نقی، مدرس آستانه در اواخر قرن دوازدهم.

6- میرزا محمد جعفر، گویا برادر میرزا محمد کاظم، مدرس آستانه در اوائل قرن سیزدهم (طومار تقسیم غله به سال 1213 ).

7- میرزا محمد علی فرزند میرزا محمد کاظم مشهور به میرزا بابا درگذشته 1224 و مدفون در صحن عتیق آستانه نزدیک مقبره مستوفی. نگارنده رساله ای در حرمت ریش تراشی و رساله ای دیگر در رد صوفیان (مشجره نسب خاندان). تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص315

8- میرزا محمد کاظم مدرس درگذشته 1262.

اکنون سه سند مربوط به این خاندان که بر آن آگاهی یافته ام:

علامی فهامی میرزا محمد امینا (متعلق به بازماندگان خاندان).

پنج عدد فلوس چهار مثقالی بوده باشد و اقرار به قبض الثمن و اقباض المثمن و اسقاط کافه خیارات سیما خیار الغبن و لو کان فاحشا بل افحش وقوع و لزوم یافت.

تحریرا فی شهر رمضان المبارک سنه 1190.

[حاشیه:]

مقررا ثمن مبایعه مبلغ یک تومان است که موازی چهار اشرفی باشد و یک سدس از خودش و یک سدس از همشیره اش به او انتقال یافته تحریرا فی المتن.

قد اوقعت المبایعه کما زبر. حرره الجانی بیده الجانیه الخائنه الفانیه [مهر میرزا محمد کاظم مدرس].

بسم اللّه و الحمد للّه- ما فعله السید الفاضل العالم الکامل صحیح کما سطر [مهر:] عبده محمد سعید 1185.

متعالیه جده ماجده معظمه ادام اللّه ایام دولتها و تأییدها] وقف مخلد شرعی نمودند این کتاب مستطاب را بر کافه طلبه علوم دینیه شیعه اثنی عشریه سکنه دار المؤمنین قم و واردین آن بلده طیبه که به خواندن آن نزد افادت پناه مدرس آستانه مرقد مکرم و مضجع معظم [نواب جنت بارگاه علیین آرامگاه طوبی آشیان قدس مکان نور اللّه مضجعه] اشتغال نمایند و اگر بعضی از طلبه خواهند که به جهت خواندن یا مطالعه یا استنساخ و مقابله نمودن در غیر مدرس آستانه نزد ایشان باشد به اذن فضیلت پناه مدرس یا عالی جاه متولی یا نایب متولی یا کتابدار سرکار مزبور گرفته، نزد خود محافظت نماید. به شرط آن که از بلده مزبوره بیرون نبرد و تا شش ماه که نزد او بماند اگر زیاده بر آن احتیاج داشته باشد تجدید اذن یکی از حضرات مذکورین نماید و ثواب خواندن و مطالعه و درس گفتن آن را به روح کثیر الفتوح نواب طوبی آشیانی برد اللّه مرقده قربت نمایند. و صیغه شرعیه به شرایط مزبوره جریان یافت. و کان ذلک فی شهر رجب المرجب 1106.

[گواهی وقف:]

بسم اللّه- لقد اجریت الصیغه الشرعیه علی الشرائط المرعیه مأمورا عن المهد العلیا لا زالت فی الدارین مرتبته [عالیه] الی الدرجه القصوی. و کتب الداعی لدوام الدوله القاهره.

[مهر:] محمد باقر العلوم

تربت پاکان، ج 1، ص: 320

سلطنت و تاجداری فرزند ارجمند کامران کیکاوس میرزا به وفور عنایات کامله شاهانه قرین مفاخر بی کرانه بوده بداند که چون مراتب صداقت و امانت و دیانت و پرهیزکاری عالی جناب عزت و سعادت آداب فضیلت و سیادت انتساب زبده السادات و الاطیاب کهف الحاج حاجی سید محمد خطیب به نحوی که باید و شاید مشهود و معلوم رای جهان آرای اقدس شهریاری گردیده، لهذا در هذه السنه میمونه ئیلان ئیل خیریت دلیل قرار فرمودیم که سیادت پناه مشارالیه مطلع از امر معاملات موقوفات روضه مقدسه مطهره حضرت معصومه علیها و علی آبائها التحیه و الثناء بوده، به اهتمام خدام آن حضرت در خدمات

تربت پاکان، ج 1، ص: 322

آستانه مقدسه و معاملات و اخراجاتی که در آنجا واقع می شود نظمی کامل حاصل آید.

بالجمله این فرمان مبارک قدر امضاء صادر و مقرر می شود که باید آن فرزند سعادتمند قدغن دارد که مشارالیه در نظم امورات آستانه مقدسه و اخراجاتی که واقع می شود مطلع بوده تا به واسطه اهتمام مشارالیه و دیگر خدام امین متدین در مخارج سرکار فیض آثار قصوری و فتوری و حیف ومیلی واقع نشده، به دعاگویی ذات اقدس همایون اقدام نمایند. مقرر آن که عالی جنابان خدام آستانه مقدسه مشارالیه را باید از امورات آستانه عرش درجه مطلع باشند و تخلف از مدلول حکم همایون جایر ندانند. المقرر آن که عالی جاهان رفیع جایگان عزت و جلالت دستگاهان مجدت اکتناهان اخلاص و ارادت آگاهان مقربوا الخاقان مستوفیان عظام دیوان اعلی شرح فرمان مبارک را در دفاتر خلود ثبت و ضبط نموده، تخلف جایز ندانند. در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر ربیع الاولی سنه 1249.

اسکنه اللّه فی فرادیس الجنان خدمت خطبه خوانی سرکار فیض آثار معصومه مکرمه مطهره فاطمه بنت موسی علیه الصلاه و علیه السلام به عالی جناب سعادت انتساب سلاله السادات العظام حاجی سید محمد خطیب مفوض و موکول بوده و مبلغ ده تومان بنیچه از بابت موقوفات ... نوشته جات عالی

تربت پاکان، ج 1، ص: 323

جاهان میرزا محمد رضا و میرزا حبیب اللّه و مباشرین بقعه مزبور هرساله بازیافت نموده. نظر به ظهور قابلیت و شایستگی ... ئیل و ما بعد کماکان خدمت مزبور را به او محول فرمودیم که به شغل مزبور قیام نماید و مبلغ مزبور را از بابت بنیچه بازیافت و صرف گذران خود سازد. مقرر آن که عالی جاه رفیع جایگاه .. متولی باشی و عالی جاه میرزا علی رضای مستوفی خیر الحاج مشارالیه را خطیب باستقلال دانسته، ملزومات شغل مزبور را مخصوص او دانند و مبلغ مزبور را هرساله از بابت موقوفات بقعه شریفه کارسازی نمایند و در عهده شناسند.

فی شهر جمادی الثانی سنه 1251.

تربت پاکان، ج 1، ص: 324

حسن بن عبد الملک مترجم کتاب قم می تواند از حفاظ آستانه در قرن نهم بوده باشد. شمس الدین اسحاق و رضی الدین عبد الملک فرزند او- دو دانشمند شناخته شده قم در قرن های هشتم و نهم که از بزرگان خاندان فتحان بوده اند- عنوان «حافظ» داشته اند که می تواند

تربت پاکان، ج 1، ص: 325

به همین مناسبت بر آنان اطلاق شده باشد.

جمال الدین حافظ خادم رضوی قمی خدمتگزار روضه فاطمیه قم در شب سه شنبه دهه یکم ج 2- 1036 تحریر نسخه ای را در علم هیأت در روضه حضرت ستی فاطمه به پایان برده است . عبد اللّه بن عطاء اللّه خادم قمی خدمتگزار «عتبه علیه عالیه فاطمیه» که تملک او با همین وصف مورخ 1019 بر برگ آغاز نسخه جامع المقاصد شماره 8 قفسه 3 کتابخانه آستانه قم و دستخطی از همو بر برگ پیش از انجام نسخه حاشیه جعفریه شماره 872 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به نظر نگارنده این سطور رسیده است، نیز محمد رضا بن محمد مؤمن قمی خادم حرم حضرت ستی فاطمه در قم که از دانشمندان صاحب اثر روزگار صفوی است مانا از حفاظ آستانه مقدس در آن دوره بوده اند.

اینک با چند سند مربوط به منصب حافظی آستانه قم آشنا می شویم.

اصل اسناد شماره 3 و 4 و 5 متعلق به آقای لطف اللّه کتابدار در قم است که نیاکان او از حفاظ آستانه بوده اند. دو سند دیگر مربوط به این خدمت در اسناد کفشداری آستانه در همین بخش گذارده شده است.

قبل از این به مرحوم سید حسین مفوض و مرجوع بود حال قریب یک سال است که به رحمت ایزدی پیوسته و بلاعقب می باشد و خدمت مزبوره از تاریخ فوت او تا حال در عقده تعویق است و به احدی مرجوع نشده و آبا و اجداد کمترین در این آستان ملایک پاسبان حقوق خدمات دارند و کمترین از این نعمت عظمی و موهبت کبری محروم است.

استدعا آن که قربه الی اللّه و طلبا لمرضاته خدمت مزبور را با مواجب و نذوراتی که در وجه خادم سابق مقرر بود از بابت مداخل سرکار فیض آثار در وجه کمترین برقرار شود که هرساله بازیافت و صرف مایحتاج خود نموده، به دستور سایر خدام هر صبح و شام بل که علی الدوام به امر مزبور و لوازم و مراسم آن قیام و اقدام و به دعاگویی ذات اقدس و وجود مقدس اشتغال نماید که هر آینه عند اللّه ضایع نخواهد شد. باقی امره العالی.

[تصدیق مستوفی:]

هو- به عرض می رساند که خدمت یک نفر خادمی سرکار فیض آثار به میر سید حسین ولد مرحوم مغفور میر محمد ظهیر حافظ حرم محترم بوده و مومی الیه یک سال می شود که بلاعقب به رحمت ایزدی پیوسته و وارث منحصر به میر محمد رفیع سرکشیک می باشد و صاحب عریضه به شرح متن عرض و در مقام استدعا برآمده. در باب استدعا بدان چه مقرر فرمایند مختار و صاحب اختیار می باشند.

واضح بوده باشد ..

[متن تعلیقه متولی:]

بسم اللّه خیر الاسماء- چون صاحب عریضه به شرح متن عرض و در مقام

تربت پاکان، ج 1، ص: 327

استدعا برآمده و کتاب عالی حضرت مستوفی سرکار فیض آثار به شرح حاشیه جواب مراتب

معروضه را قلمی نموده، حسب الاستدعا به جهت تحصیل دعای خیر و محروم نبودن جمعی که در این آستان فیض بنیان ابا عن جد سمت خدمات می داشته اند از ابتداء نه ماهه هذه السنه میمونه تنگوزی ئیل خدمت یک نفر خادمی سرکار فیض مدار را که قبل از این در وجه مرحوم سید حسین مقرر بوده درباره حضرت سیادت و نجابت پناه سید حسن صاحب عریضه مفوض و برقرار نموده که در سرکار فایض الانوار به خدمت مزبور قیام و مواجبی که در وجه خادم سابق از بابت مداخل سرکار مقرر بوده در وجه خود برقرار دانسته، هرساله از قرار قبض که به رقم داعی دوام دولت قاهره رسیده باشد از دفتر سرکار بازیافت و صرف معاش خود نموده، به دعای دوام دولت دوران عدت اشتغال نماید. عالی حضرات مستوفی و مشرف سرکار مزبور شرح تعلیقچه را به جهت استحضار خود در سررشته جات ثبت نموده، در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر ذی الحجه الحرام سنه 1193.

و مفوض داشته بودیم

تربت پاکان، ج 1، ص: 330

و خدمتی دیگر سابقا به ملا آقاجان داده شده بود لهذا خدمت او را در حق برادر او میرزا آقا مقرر داشته که به آسودگی مشغول دعاگویی دوام دولت قاهره بوده باشد.

[ثبت مستوفی آستانه:]

هو- موافق این تعلیقه خدمت یک نفر خادمی به ملا آقاجان مرجوع و مفوض شده. بعد از فوت مرحوم والد حافظی به ملا آقاجان که ارشد و اسن اولاد است موکول گشت، خادمی که در سنه ماضیه در حق او برقرار شده به میرزا آقا برادر او محول آمد و از حال تحریر که اول ئیلان ئیل خیریت دلیل مطابق سنه هجریه هزار و دویست و هفتاد و سه می باشد به مبارکی .. الایام هر دو برادر که دو سمت مزبوره در حق آنها مقرر است مثل سایر خدمت گزاران در سلک چاکران این آستان عرش نشان منتظم و منسلک خواهند بود و با اهلیت و شایستگی آنها بسیار بجا و به موقع است. حرره الجانی.

یک خروار و هفتاد من غله که از بابت تیول ابواب جمع عالی حضرت سیادت منقبت کهف الحاج حاجی میر عبد الکریم و مطالبه مقدار مزبور را از مشارالیه می نمایند درین وقت فرمان قضا جریان مرحمت بنیان از مصدر عز و شان شرف صدور یافته است که موازی پانزده خروار از آن جمله را به عوض تیول عالی حضرت مشارالیه مستمر و برقرار و به خرج ابواب جمعی خود محسوب دانند که البته حسب الرقم قضاشیم مبارک مطاع مقدار مزبور را به خرج متوجهی

تربت پاکان، ج 1، ص: 333

عالی حضرت مشارالیه ممضی خواهند داشت و درباب شش خروار و هفتاد من تتمه از آنجا که عالی حضرت مشارالیه من جمله سادات عالی درجات و مراعات جانب او درین باب لازم و ضابط موقوفات سرکار فیض آثار است و این جانب نیز کمال محبت نسبت به مشارالیه دارد و قطع نظر از این مراتب در هذه السنه ئیلان ئیل هم یک فرد زراعت علاوه بر سنوات سابق ابواب جمع مشارالیه نموده اند که باید از عهده متوجهات و نقد و جنس آن برآید لهذا می باید مقدار مزبور را از اشخاصی که همه ساله بازیافت می نموده اند و زراعت جنس مزبور را متوجه بوده اند در این سال هم به آنها سرشکن نموده، از رعایا و زراعین آنجا بازیافت و متعرض عالی حضرت مشارالیه نشوند. البته درین باب به نحو مسطور معمول داشته، شش خروار و کسری را سرشکن رعایایی که هرساله مهم سازی می نموده اند نموده، از آنها بازیافت و زیاده متعرض عالی حضرت مشارالیه نشوند. البته درین خصوص کوتاهی ننموده، به علت مطالبه شش خروار و کسری متعرض عالی حضرت مشار الیه نشده، آن عالی شان و سایر زراعین از عهده برآمده، و

پیوسته حالات را با مهمات قلمی دارند.

[حاشیه:]

باید یک زوج عالی حضرت حاجی میر عبد الکریم را به نحوی که حسب الرقم مطاع مقرر است از تکالیف دیوانی و اسم و رسم دیگر معاف دانسته، به تیول او برقرار دانند و این قلیل ما به التفاوت قرار دادن هذه السنه را که بدین موجب می باشد از عالی حضرت مشارالیه مطالبه ننمایند و به هرنحوی که حسب الرقم به دستور استمرار سنوات سابقه به صیغه تیول یک زوج او برقرار است مقدار مزبور را به دستور استمرار سنوات سابقه خود از عهده برآمده، تکلیف تازه [یی] به عالی حضرت مشارالیه ننمایند و مراعات او را منظور دارند.

تربت پاکان، ج 1، ص: 334

چون مراتب معروضه از لوازم بود لهذا جرأت و جسارت به عرض نمود. الباقی امره الاشرف الاقدس الاعلی مطاع.

[متن فرمان:]

حکم والا شد آن که بنابر ظهور قابلیت و شایستگی و اهلیت و پیراستگی عالی جناب مقدس القاب فضائل و کمالات اکتساب سلاله السادات العظام میرزا

تربت پاکان، ج 1، ص: 335

عبد الکریم از ابتداء معامله هذه السنه تنگوزئیل خیریت تحویل خدمت خادمی درب طلای آستانه مقدسه متبرکه مطهره را به عالی جناب مشارالیه مفوض و مرجوع فرمودیم که به نحوی که باید به طریقی که شاید از روی حصول استظهار به مراسم خدمت مقرره قیام و اقدام داشته، به دعاگویی دوام دولت قاهره سلطانی اشتغال نماید. عالی جناب مقدس القاب فضائل و کمالات اکتساب حقایق و معارف انتساب سلاله السادات العظام میرزا محمد مهدی متولی آستانه عرش درجه به نهج مقرر لوازم شغل مذکور را به مشارالیه مرجوع دارد و در عهده شناسد.

تحریرا فی شهر ذی حجه الحرام سنه 1217.

تربت پاکان، ج 1، ص: 336

ایستادگان پایه سریر خلافت مصیر بندگان سکندرشان دارا دربان قیصر پاسبان اشرف اقدس اعلی می رساند که قربان خاک پای مبارکت شوم از قدیم الایام خدمت حافظی آستانه متبرکه جناب حضرت معصومه علیه الصلاه و علیه السلام ابا عن جد موروثی و با کمترین بوده و حال دیگری تصرف می کند و چون این داعی دوام دولت پادشاهی ابدا نایب الزیاره و دعاگوی دولت ابدمدت بوده و می باشم التماس و استدعا از مرحمت خسروانه آن که فرمان مبارک مطاع پادشاهی از مصدر جاه و جلال امر و مقرر گردد که درید کمترین باشد که از یمن دولت ابدمدت دیگری دخل و تصرف در شغل و خدمت کمترین نداشته باشد

تربت پاکان، ج 1، ص: 338

که این کمترین بندگان به خاطرجمعی تمام متوجه شغل و خدمت خود بوده و به دعاگویی دوام دولت قاهره مشغول گردم. باقی امره اعلی مطاع.

[متن فرمان:]

حکم همایون شد آن که چون عارض به شرح مسطور متن عرض و استدعا نموده است لهذا امر و مقرر می شود که عالی جاه معلی جایگاه عزت و سعادت پناه خلاصه الاطیاب میرزا سید محمد متولی سرکار فیض آثار بعد از حصول اطلاع از مضمون حکم جهان مطاع در این که شغل حافظی و کفشداری روضه مطهره محول به صاحب عریضه بود حال نیز به دستور سابق مختص مشارالیه دانسته احدی را در خدمت مزبوره دخیل نداند که به دستور سابق متوجه شغل مزبور بوده، از آن ممر مدار و معاش نموده باشد. در این باب قدغن لازم دانسته، حسب المقرر معمول دارد و در عهده شناسند.

تحریرا شهر ربیع الاول سنه 1223.

بودند که مداخل کفش خانه مشارالیه بسیار است و نصف کفش خانه مشارالیه را به کشیک قرار دادند که منفعت آن در میان سه کشیک قسمت شود. نظر به این که خدمت کفشداری ... ملا محمد تقی مزبور بود بناء علی هذا عالی حضرات خدام والامقام قرارداد نمودند که در عوض

تربت پاکان، ج 1، ص: 339

منفعت و مداخل نصف کفش خانه مزبوره مبلغ یک تومان و پنج هزار دینار که عبارت از یک نفر خدمت حافظی بوده باشد مثل سایر خدمات پانزده هزاری سرکار فیض آثار مزید بر یک نفر خدمت کفشداری ملا محمد تقی به مشارالیه دادند مثل سایر خدام در سرکار فیض آثار از نذورات و مواجب بازیافت نماید.

نصف مداخل کفش خانه مزبوره در میان خدام به طریق قرارداد آستانه در مداخل یومیه سرکار فیض مدار قسمت شود که در حقیقت اگر شغل [ذمه ای] بوده باشد رفع آن شده باشد و به طریق مذکور تراضی از طرفین حاصل شد.

تحریرا فی شهر ذیحجه الحرام سنه 1235.

[حاشیه:]

هو- قرارداد به طریق مرقوم است و از این قرار مستمر خواهد بود [مهر:] احمد بن یحیی الرضوی.

هو- حقیر از قرار مذکور راضی و چنانچه احدی را در این خصوص سخنی باشد عهده جواب به حقیر است. کتبه الجانی [مهر:] عبده اسماعیل بن جعفر الرضوی.

اقل السادات از قرار مذکور متن راضی هستم و متعهدم [مهر:] محمد حسین بن محمد جعفر الرضوی الموسوی.

اقل سادات هم از قرار مذکور متن راضی هستم و متعهد هم می باشم [مهر:] عبده اسماعیل الحسینی.

اقل السادات هم از قرار مذکور در متن راضی هستم و شاهدم [مهر:] محمد مهدی الرضوی.

تربت پاکان، ج 1، ص: 340

معلی القاب بندگان عالی می رساند که خدمت کفشداری سرکار فیض آثار به مرحوم والدم ملا محمد تقی مفوض و مرجوع بود و چندی است که والدم به رحمت ایزدی پیوسته و خدمت مزبور حسب التعلیقه سرکار به احدی مفوض و مرجوع نشده. چون خدمات سرکار فیض مدار موروثی می باشد مستدعی از خدمت سراسر سعادت بندگان عالی چنان می باشم که خدمت مزبور را کماکان به کمترین بندگان مفوض و مرجوع فرمایند که به خدمت محوله به خود قیام و اقدام نموده، مواجب و نذوراتی که از سرکار فیض آثار به ازاء خدمت مزبور مقرر است بازیافت و صرف معاش خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت اعلی حضرت قدر قدرت شاهنشاهی و سرکار عظمت مدار بندگان عالی اشتغال نماید. امیدوار چنان است که دست رد بر سینه ملتمس این دعاگو نخواهند گذاشت. باقی امرکم العالی مطاع.

[ارجاع تولیت به مستوفیان در حاشیه:]

کتاب دفتر استیفاء سرکار فیض آثار حقیقت مراتب مزبوره را .. دارند.

[تصدیق مستوفی آستانه:]

عرضه می دارد که خدمت کفشداری سمت مردانه به ملا محمد تقی والد مرحوم عارض مرجوع بود و بعد فوته من حیث الارث به عارض می رسد که اولاد اکبر است و از تاریخ فوت الی الحال هم به کسی مفوض نشده و اگر ملتمس

تربت پاکان، ج 1، ص: 341

او را مبذول دارید و تفویض این خدمت را به عهده او مقرر آرید هرآینه باعث رونق این آستان و امیدواری کافه خدمتگزاران خواهد بود. بدانچه معمول دارند مطاع و مختارند.

[متن تعلیقه:]

چون صاحب عریضه به شرح متن عرض و در مقام استدعا برآمده و کتاب دفتر استیفاء سرکار فیض آثار نیز تصدیق بر مراتب

مزبوره نموده اند بناء علیه از هذه السنه پیچی ئیل خیریت دلیل و ما بعدها خدمت کفشداری سمت مردانه را به عارض مفوض و مرجوع نمودیم که همواره به لوازم شغل مزبور قیام و اقدام نماید و مواجب و نذوراتی که به ازاء شغل مزبور مقرر است بازیافت و صرف معاش خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت اعلی حضرت شاهنشاهی مشغول گردد. کتاب دفتر استیفاء و مشرف سرکار فیض آثار سواد تعلیقه را به جهت استحضار در سررشته جات خود ثبت و ضبط نمایند.

تحریرا فی شهر جمادی الاولی من شهور سنه 1252.

صحن جدید را هم به آنها واگذار کنید که آسوده مشغول دعاگویی ذات ملکوتی صفات همایونی باشند. شهر رمضان المبارک 1304.

تربت پاکان، ج 1، ص: 343

ضایع نخواهد شد. باقی امره الاعلی مطاع.

[متن فرمان:]

حکم والا شد آن که چون عارض به شرح متن عرض و در مقام استدعا برآمده لهذا چون همواره منظور نظر خیریت اثر مراعات حال و مراقبت احوال سادات عظام و فضلاء ذوی الاحترام می باشد مبلغ سه تومان تبریزی نقد و مقدار سه خروار غله به وزن تبریز به صیغه وظیفه از بابت مالیات دار المؤمنین قم در معامله هذه السنه اودئیل خیریت دلیل در وجه عارض شفقت و عنایت فرمودیم که هرساله به طریق استمرار بازیافت و صرف معیشت خود نموده، به دعاگویی ازدیاد عمر و دولت و اقبال ابدی الاتصال اشتغال نماید.

عالی جاه رفیع جایگاه حاکم و عمال قم از ابتداء هذه السنه و ما بعدها در وجه عارض مهم سازی که به خرج ابواب جمعی آن عالی جاه مجری خواهد بود.

کتاب خیریت اکتساب دفترخانه والا شرح رقم مبارک را در دفاتر لازمه ثبت و به

تربت پاکان، ج 1، ص: 345

نحو مقرر عمل نمایند و در عهده شناسند.

تحریرا فی جمادی الاول سنه 1195.

دوام دولت جاوید مدت اشتغال نماید. عالی حضرات کتاب مستوفی و مشرف سرکار مذکور سواد تعلیقه را به جهت استحضار در دفتر خود ثبت و ضبط نمایند.

تحریرا فی شهر ربیع الثانی 1227.

الخاقان امین الدوله العلیه العالیه عبد اللّه خان به عنایات و توجهات پادشاهی مباهی بوده، بداند که چون سیادت پناه صاحب عریضه آقا سید حسین موسوی به شرح مسطور متن عرض و در مقام استدعا برآمده و رعایت جانب او منظور نظر انور می باشد به آن عالی جاه ارادت آگاه امر و مقرر می شود که بعد

تربت پاکان، ج 1، ص: 347

از حصول سرافرازی به زیارت فرمان مطاع و ملاحظه مضمون عریضه به زارعین و مستأجر ملک عارض قدغن نماید که اجره المثل و وجه اجاره ملک او را از قرار اجاره نامچه که در دست دارد به نحو سنوات سابقه تمام و کمال عاید سیادت پناه عارض ساخته، تخلف از مدلول حکم قضا شمول جایز ندارند. باید آن عالی جاه حسب المقرر معمول دارد. عالی شان نایب دار المؤمنین قم به نحو مقرر عمل نموده، در عهده شناسد.

تحریرا فی شهر محرم الحرام سنه 1233.

چنان است که وظیفه به طریقی که در وجه والد کمترینان مستمر و برقرار بود کماکان در وجه کمترینان مرحمت

تربت پاکان، ج 1، ص: 348

و عنایت فرمایند که هرساله مبلغ و مقدار مزبور را بازیافت و صرف معاش و مایه انتعاش خود ساخته، به دعاگویی دوام عمر و دولت شهریاری اشتغال نماییم که باعث ازدیاد امیدواری داعیان خواهد بود. باقی الامر الاعلی مطاع.

[متن فرمان:]

حکم همایون شد که قره باصره دولت علیه و غره ناصیه شوکت بهیه فرزند ارجمند کامکار کیکاوس میرزا صاحب اختیار دار الایمان قم به الطاف پادشاهی مباهی بوده، بداند که چون صاحب عریضه به شرح مسطور متن عرض و در مقام استدعا برآمده اند و رعایت جانب ایشان منظور نظر مرحمت اثر شهریاری است مبلغ دو تومان وجه نقد و مقدار دو خروار تبریز جنس که از بابت مالیات قم در وجه سید عبد اللّه والد ایشان مستمر و برقرار بود و وفات یافت در معامله هذه السنه تنگوزئیل خیریت دلیل و ما بعدها در وجه صاحب عریضه ورثه او مرحمت و عنایت فرمودیم که هرساله بازیافت و صرف معاش خود ساخته، آسوده خاطر به دعای دوام دولت ابدمدت قاهره اشتغال ورزد. آن فرزند همه ساله مبلغ و مقدار مزبور را در وجه ایشان مهم سازی نموده، از مدلول حکم همایون شهریاری انحراف جایز ندانسته، در عهده شناسد.

تحریرا شهر جمادی الثانی سنه 1243.

اولاد به هم رسانیده که مداخل او به خرجش وفا نمی نماید و گذران این سلسله خدام می باید که از این آستان عرش بنیان بشود و رعایت جانب او هم منظور است و اولاد متعدد دارد که صاحب عیال شده اند و از عهده مخارج ایشان نمی تواند برآید. ازجمله سیادت پناه سید حبیب که یکی از اولاد مشارالیه است و مطلقا مداخلی ندارد و به خدمتی از سرکار فیض آثار مفتخر و مباهی نیست.

بناء علیه از هذه السنه یونت ئیل و ما بعدها خدمت یک نفر خادمی سرکار فیض آثار را به مومی الیه مفوض و مرجوع نمودیم که از روی راستی و درستی و کمال سعی و اهتمام به لوازم شغل مزبور قیام و اقدام و نهایت خدمت گزاری و جان فشانی را به عمل آورد و مواجب و نذوراتی را که در وجه سایر خدام سرکار برقرار است در وجه او برقرار نمودیم که از مداخل سرکار بازیافت و صرف معاش خود نموده، فارغ البال و مرفه الحال به دعاگویی دوام عمر و دولت اعلی حضرت شهریاری اشتغال نماید.

تحریرا فی شهر ربیع الثانی سنه 1262.

می باشد مقرر فرمودیم از جزو مستمریات مازندران مقطوع و درضمن مستمریات دار الایمان قم برقرار و از سنه آتیه سیچقان ئیل خجسته تحویل و ما بعدها نقدا جنسا مبلغ هفت تومان وجه نقد در حق مشار الیه عاید و مهم سازی شود که آسوده خاطر به دعاگویی دولت ابدمدت اشتغال نماید.

مقرر آن که عالی جاهان رفیع جایگاهان حکام و عمال حال و استقبال دار الایمان قم از قرار این فرمان جهان مطاع مبلغ مزبور را بعد از وضع عشر دیوانی از مالیات آنجا در وجه مشارالیه عاید و واصل داشته، مطالبه حکم مجدد ننمایند و عالی جاهان رفیع جایگاهان عزت و جلالت دستگاهان مقربو الخاقان مستوفیان عظام دیوان اعلی شرح فرمان همایون را ثبت و ضبط دفاتر خلود و دوام نموده و در عهده شناسند.

حرره فی شهر ربیع الثانی سنه 1268.

مرخص فرمودیم.

آن فدوی موافق این ملفوفه فرمان مبارک هریک آنها را به اطلاع جناب متولی باشی به هر خدمتی که از سابق داشته اند برقرار نماید که کماکان در آستانه متبرکه به فراغت و آسودگی مشغول انجام خدمات مرجوعه و دعای بقای دولت علیه باشند. حسب المقرر معمول داشته و در عهده شناسد. شهر ربیع الاول سنه 1291.

تربت پاکان، ج 1، ص: 352

است که مزرعه علی آباد و طاحونه آن واقعه در حدود سراجه قم مدتی مخروبه و مسلوب المنفعه بود. در تاریخ یک هزار و دویست و پنجاه هجری علی هاجرها الف تحیه و سلام مرحمت مآبان میرزا ابو الفضل و میرزا محمد رضای متولی باشی آستانه مبارکه بالمناصفه به عنوان مجهول المالکیه قنات آنجا را آباد و مزرعه مزبوره را محل زراعت نمودند. سالی دو سه بعد از آن مرا شرف آستانه بوسی حضرت معصومه علیها السلام روزی شد و به جهات چند توقف آن ارض اقدس

تربت پاکان، ج 1، ص: 354

مقتضی گشت. قنات مزرعه صالح آباد در ده شهره که حسب الاکتساب به مرحمت پناه حاجی محمد جعفر برادر ارشد من انتقال یافته و مخروبه بود مرحوم سابق الذکر تنقیه ای از او کرده مسمی به جعفرآباد کرده بودند و ثانی الحال صورت انهدام پذیرفته. مرا از بابت مشغولیات میل آبادی آنجا شد. پس از تنقیه و وجود آب و زراعت با مرحوم میرزا ابو الفضل که سال ها سلسله اتحاد آبا و اجدادی فی مابین محکم بود صحبت به میان آمد، به رضای طرفین قرار شد که نصف از جعفرآباد را من به ایشان واگذارم و ربع از علی آباد که نصف را ایشان مالک بودند ایشان به من، صیغ شرعی جاری و نوشته جات سپرده شد مشروط بر آن که من نصف جعفر آباد ایشان را و ایشان ربع علی آباد مرا متصرف باشیم تا هر دو درست به حلیه آبادی بیرون آیند.

در همان اوقات از اطراف سخن وقفیت مزرعه علی آباد به میان آمد. از محاسبات سرکار فیض آثار که سه سال آن درین جا ثبت است و قباله ای که در نزد مرحوم میرزا محمد رضا بود

و من خود دیدم تشکیکی از برای من در وقفیت آن نماند. بدان جهت همان دانگ و نیم را که ربع بود از مرحمت پناه حاجی سید اسماعیل اجاره کردم به شرحی که ثبت آن نوشته در آخر این اوراق است.

پس از آن به پاره ای تغییرات که مقتضی طبیعت روزگار است از مکنون خاطر خود که اهتمامی کرده مزرعه را به وقفیت با رضای آن دو متصرف مرحوم درآورم به جهت عدم توقف در قم بازماندم.

تا در سنه 1280 که ماهی چند در قم اقامت حاصل شد درصدد آنچه منظور بود برآمدم متصرفین به مسامحه گذرانیدند. این ثبت ها نگاشته شد که اگر مرا توفیقی باشد ان شاء اللّه تمنا را صورت دهم و اگرنه شاید دیگری موفق گردد و این خدمت را انجام دهد. در ضمن ملاحظه این حساب هم فواید دیگر از برای اهل حساب هست و از برای عبرت مردم که تغییرات و توفیرات روزگار چه قدر شدت

تربت پاکان، ج 1، ص: 355

و ضعف دارد. گندم یک من بیست دینار به یک من یک هزار دینار که بیست مساوی است می رسد و همچنین سایر اجناس، با آن که محصولات این زمان البته ده مساوی رفع سلف را دارد.

بندرآباد- مزرعه شریف آباد قمرود- مزرعه کهنه- مزرعه جمکران- مزرعه خرم آباد صرم- مزرعه دینجان و عمران آباد از بابت حقا به قطعه زمین قهیان- مزرعه خزانجرد، خراب و بایر- مزرعه علی آباد سراجه- مزرعه .. قاسم آباد که خراب و بایر و سند اجاره و مقاطعه به دفترخانه سرکار موهبت مدار نرسیده، بلا مدخل.

مستغلات

خان و یک در دکان بقالی متعلقه به آن واقعه در خیابان آستانه مبارکه- حمام مشهور به حمام شاه- حمام مشهور به حمام فیضیه.

مال و جهات

محال مزبوره ذیل که به سیورغال ابدی و احسان سرمدی سرکار فیض آثار مقرر است:

تربت پاکان، ج 1، ص: 356

مزرعه قاسم آباد- قریه تبرته و محال فراهان- مزرعه قهیان- مزرعه مبارک آباد و کمیدان- مزرعه چهار دانگه قهستان- مزرعه کوار- مزرعه سرباغبان لنجرود.

باغات

باغ زاویه بیگمی و یک فرد مزرعه قلاور- باغ معصوم آباد- باغ نواحداثی در اراضی قهیان- باغ باجک.

قریه فردو که حسب المقطع با رعایای قریه مزبوره می باشد.

دکانات و غیره

دکانات وقفی مرحوم آقا سلیمان و غیره- حمام در محاذی مدرسه غیاثیه- حمام شاه واقعه در میدان که داخل قیصریه رحمت پناه مهدی قلی خان است- مطبخ سرکار طوبی آشیان قدس مکانی.

مخارج

روشنایی و غیره:

روشنایی روضه متبرکه از تاریخ نوروز فیروز سلطانی سنه لوی ئیل 15 شهر جمادی الاخره سنه 1139 از قرار قبوض سیادت و نجابت پناه میرزا ابو القاسم چراغچی سرکار فیض آثار.

سوخت مشاعل از قرار قبض سید اسماعیل مشعل دار.

سایر الامور:

بخور روضه متبرکه از قرار قبض میرزا جعفر و سید محمد بخور سوزان.

کاغذ و غیره:

کاغذ به جهت کتاب دفتر سرکار- جاروب از قرار قبض- مشک و دلو از قرار قبض محمد سقا.

تربت پاکان، ج 1، ص: 357

حق التولیه و غیره

* حق التولیه:

تفویضی متعلقه به عالی حضرت متولی جلیل القدر عظیم المرتبه

سرکار فیض آثار.

قدیمی در وجه جماعت مزبور: میرزا یحیی- میر جعفر.

* حق النظاره:

تفویضی متعلقه به عالی حضرت جلیل الشان ناظر سرکار فیض آثار.

قدیمی در وجه میر محمد حسین و غیره اولاد میر ابو المفاخر و میر ابو الفضل.

* حق التدریس عالی حضرات مدرسین سرکار فیض آثار:

میرزا عبد اللّه- میرزا صدر الدین

تعمیر و غیره

مرمت باغ معصوم آباد- مرمت حمام مدرسه- جهت پیشکش سرکار خاصه شریفه- درب باغ نواحداثی- پیشکش سرکار خاصه شریفه از بابت مزرعه قهیان.

مواجب و غیره

مواجب داعی محمد ابراهیم مستوفی.

خلعت بها (داعی محمد ابراهیم مستوفی- کدخدایان فردو- مستأجران سیرویه).

اخراجات

رفتن اصفهان در حینی که دار المؤمنین قم به تصرف اولیای دولت قاهره درآمده بود از قرار قبض حضرات سادات که به رقم عالی حضرت رفیع منزلت

تربت پاکان، ج 1، ص: 358

متولی جلیل القدر عظیم المرتبه سرکار موهبت مدار رسیده در وجه داعی محمد ابراهیم مستوفی.

وظیفه

وظیفه جماعت مزبوره که قبوض خود را به دفتر نداده و تنخواه بازیافت ننموده:

حفاظ

میر محمد مهدی- ملا شریف

خدام

میر صفی- میر زین العابدین- میر علم الهدی- آقا رضی

سایر خدمه

اولاد میر زکی- ام کلثوم کفشدار زنانه.

حفاظ

[1] که وظیفه خود را تمام بازیافت و قبض ایشان به رقم عالی حضرت متولی رسیده:

میر ابو المفاخر صدر الحفاظ- میر محمد ظهیر- سید اسحاق- میر عبد الحسین.

میر علی نقی صدر الحفاظ- میر صفی الدین- ملا رحیم ولد ملا سلطان محمد.

[2] که از قراری که مداخل وفا به مخارج نموده بازیافت کرده اند:

میر جمال الدین محمد- ملا علی اکبر و ملا محمد تقی- سید تاج الدین- ملا رحیم ولد ملا محسن- ملا حسین ولد ملا رسول.

ملا علی اکبر- میر سید علی- میر مخدوم ولد میر لطیف- ملا عادل- ملا نصیر.

تربت پاکان، ج 1، ص: 359

خدام

[1] که تمام بازیافت نموده اند:

میرزا

محمد حسین خادم باشی- میرزا محمد علی سرکشیک- میر محمد حسین- میر عبد اللّه- میر ابو المفاخر.

میرزا محمد ابراهیم- میرزا عبد اللّه- میر محمد جعفر- میر ابو القاسم ولد حاجی محمود.

[2] که از قراری که مداخل وفا کرده بازیافت نموده اند:

میر محمد شهاب- میر محمد رضا- میر صدر الدین- میر شرف الدین.

میرزا یحیی- میرزا رضی خادم مرقد- میر عبد الرحیم- آقا مسیب.

میرزا عسکری و اخوان- میر حسین ولد میر احمد- میر ابو القاسم ولد میر جمال الدین- میر زین العابدین.

میر سید تاج الدین- میرزا محمد جعفر سرکشیک- میر محمد رجبعلی- آقا مسعود خازن و خادم.

سایر خدمه

[1] که بعضی تمام و برخی نصف گرفته اند:

میر سید اسحاق مهردار- میر ابو القاسم چراغچی- میر محمد جعفر و سید محمد بخور سوزان- میر محمد کاظم کلیددار.

[2] که از قرار مخارج زیاد از مداخل بوده کم کرده اند:

میر علی اکبر- اولاد میر باقر مهمان دار- اولاد میر شفیع- میر صالح- میر محمد فراش.

تربت پاکان، ج 1، ص: 360

میر اسماعیل کتاب دار- میر شفیع فراش- آقا شفیع علم دار- میر رحیم فراش.

محمد علی فراش- سقا و باغبان خیابان- محمد علی صحاف- آقا محمد سرکار عمارات- محمد رحیم- شیخ حسین مؤذن- حسین مشعل دار- عابدین مشعل دار- محمد کریم مشرف.

اناث: خدیجه بیگم فراش درون مرقد مطهر- عزت نسا زیارت نامه خوان.

سایر جماعت

که از سرکار موظف و سمت خدمت و ملازمت ندارند:

عالی حضرت فضیلت و افادت و کمالات پناه علامی ملا محمد علی شمرانی و محمد مهدی- میر عبد الوهاب- اولاد حاجی محمد رضا- اولاد ..

مقرری

جماعت مزبوره ذیل:

اللّه ویردی ملازم سرکار فیض آثار- محمد رفیع ایضا

مداخل و مخارج سرکار فیض آثار به نحوی است که در دوازده طغرا فرد قلمی گردیده. هرگاه در ثانی الحال اختلافی به هم

رساند به زیاد و کم رجوع خواهد (شد)- محمد ابراهیم بن محمد جعفر سنه 1139.

ایضا، سه دانگ.

تربت پاکان، ج 1، ص: 362

[3] مزرعه شریف آباد قمرود تماما من موقوفات نواب خاقان صاحب قران سلطانی طاب ثراه به شرط آن که به مصارف روشنایی و بخور و سوخت مشاعل و مواجب خدمه و عمله سرکار صرف نمایند بعد از وضع مؤنث زراعت و بذر و عوامل بدین موجب ..

[4] مزرعه قهیان تماما من موقوفات نواب خاقان صاحب قرانی طاب ثراه به شرح ایضا که به جهت مستدرک توشقان ئیل نسق شده. بذور و عوامل بدین موجب است ..

[5] مزرعه جعفرآباد ساوه من موقوفات مرحومه سلطانم بنت مرحوم عیسی بیک موصلو به شرط آن که بعد از وضع مؤنت زراعت متولی جلیل القدر سرکار به مصارف روضه مبارکه و وظیفه خدمه و عمله سرکار صرف نماید مع مزرعه عدل آباد که به جهت مستدرک توشقان ئیل زراعت می شود.

II

از بابت محالی که واقف آنها مشخص نبود و به موجب ارقام و احکام مطاعه سلاطین ماضیه صفویه انار اللّه برهانهم و امثله و اخطبه دیوان الصداره در وجه وظیفه خدمه و عمله سرکار مقرر است:

[1] مزرعه بندرآباد و براوستان

[2] مزرعه مبارک آباد و کمیدان و کهنه و باجک و بیجه و علی آباد

[3] مزرعه قلاور و طپشقران

[4] مزرعه دوسیرویه، رسد چهار دانگ

[5] مزرعه علی آباد سراجه که قلیلی از اراضی مزرعه مزبوره مع حقابه به اجاره رفته، و مزرعه دینیجان

[6] قریه فردو که نصف آن وقف و مال و جهات نصف دیگر حسب الارقام

تربت پاکان، ج 1، ص: 363

سلاطین جنت مکین به سیورغال سرکار فیض آثار مقرر است.

[7] مزرعه جمکران و خرم آباد صرم که بالمقطع هرساله از متصرفین آنها بازیافت می شود.

[8] قطعه زمین مزرعه قهیان که در تحت باغ .. خالصه است و هرساله

بالمقطع از سرکار خالصه بازیافت می شود.

[9] باغ مشهور به معصوم آباد و باغ .. آباد و حقابه شاهی.

[10] باغچه خانه واقعه در خلف صحن مبارک بالتمام و واقعه در مزرعه قهیان بالتمام.

III

محالی که به جهت تفاصیل مرقومه جزو جمع نیست:

[1] قریه میم و قریه کرمجگان و قریه قبادن بزن که شرعا تولیت و نظارت آنها به عالی جناب میرزا سید مرتضی می باشد و خود به مصارفی که داند در سرکار صرف می نماید و داعی را اطلاعی بر دادوستد آنها نمی باشد.

[2] حمام واقعه در جنب مدرسه فیضیه و خان آجری با یک دکان بقالی جنب آن که به سبب عدم تردد مترددین به اجاره نرفته.

(3) حمام شاهی واقع در میدان بزرگ که خراب است.

VI

مستغلات

(1) حمام واقعه در ..، دکانات وقفی آقا سلیمان، دکان رواسی (؟)

(2) اراضی مطبخ سرکار نواب طوبی آشیان، حمام شاهی که داخل قیصریه مرحمت پناه مهدی قلی خان است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 364

V

مال و جهات:

[1] از بابت محال خالصه و رعیتی که حسب الرقم مطاع سلاطین جنت مکین ماضیه به سیورغال ابدی سرکار مقرر است و درین وقت به امضای بندگان سکندر- شان دارا دربان اقدس نیز رسیده:

صالح آباد- بطلیجرد- سواران- کهنه- سیرویه- ..- فردو و سایر مزارع تحت جمع (؟)- برزآباد خالصه- دودانگه- جم آباد سرداب- باغ بقا مشهور به باغ خواجه- باغ ولی محمد شاملو.

[2] از بابت محال تبرته و غیره:

تبرته- فریمه- بیکاباد- عیسی آباد.

را مشخص نموده سوای صیفی که تا غایت تحریر مشخص ننموده، ازجمله سه بندگاه دو بندگاه.

حمام واقعه محاذی درب مدرسه غیاثیه- حمام واقعه جنب مدرسه فیضیه- دکاکین مشهور به تیمچه آقا سلیمان- دکان رواسی (؟)- خان آجری- اراضی حمام شاهی داخل قیصریه.

تربت پاکان، ج 1، ص: 365

خطابات شرعی و عرفی که به تاریخ سنه 1280 در قم به دست افتاد:

I

(صورت سؤال:)

به عرض مقدس بندگان عالی می رساند که به خصوص قنات علی آباد واقعه در سراجه سرکار عالی ازجمله املاکات وقفی سرکار فیض آثار می دانید یا خیر؟. هرگاه وقف بودن قنات معروضه به سرکار شریعت مدار عالی محقق است دو کلمه حقیقت مراتب معروضه در فوق عریضه مرقوم و به مهر مهرآسا مزین کنید که عند الحاجه حجت بوده باشد. چون مراتب معروضه لازم بود عرض شد.

باقی امره المطاع العالی.

[حکم مرحمت پناه حاجی سید اسماعیل قمی مجتهد و خادم حضرت علیها السلام- صورت خط خود آن مرحوم-:]

هو اللّه سبحانه

وقفیت مزرعه و قنات مزبوره اظهر من الشمس و ابین من الامس است.

شیاع و استفاضه قطعیه در وقفیت آن محقق است. از اوقاف قدیمه سرکار فیض آثار معصومه طاهره علیها و علی آبائها الکرام الف سلام و تحیه است و در طوامیر و دفاتر وقف نامه جات و مستوفیان سرکار فیض آثار ضبط است و تصرف علی غیر جهت وقفیت در آن محض حرام و حرام محض است. علی ذلک حکمت. اسماعیل ابن جعفر الرضوی.

II

[صورت مسئول از مستوفیان و سررشته داران دفترخانه مبارکه شاهنشاه مبرور:]

تربت پاکان، ج 1، ص: 366

هو اللّه تعالی

به عرض مستوفیان و سررشته داران دفترخانه مبارکه [می رساند] آن که رجوع به ثبت و سررشته جات خود نموده درخصوص مزرعه علی آباد واقعه در سراجه قم که وقف سرکار فیض

آثار حضرت معصومه علیها السلام است حقیقت را قلمی و مرقوم دارند تا این که سند باشد و حقیقت معلوم شود.

تحریرا فی شهر صفر المظفر سنه 1259.

[خطاب مرحمت مآب میرزا محمد حسن آشتیانی مستوفی الممالک شاهنشاه جنت جایگاه محمد شاه قاجار نور اللّه مضجعه:]

موافق سررشته دفترخانه مبارکه یک رشته قنات مزرعه علی آباد واقعه در سراجه قم وقفی سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیه التحیه و الثنا می باشد و به اربابی معمول نیست. کسی متعرض و مزاحم قنات مزبور نشود. [محل مهر مستوفی الممالک:] أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ عبده محمد حسن.

[صورت خط مرحوم میرزا صادق سررشته دار کل دفتر مستوفی الممالکی:]

آنچه در ثبت و سررشته جات قدیمه مندرج است مزرعه علی آباد واقعه در ناحیه سراجه قم که یک رشته قنات دارد بالتمام وقف سرکار فیض آثار حضرت معصومه علیها السلام است. [محل مهر میرزا صادق:] یا صادق الوعد.

[صورت خط مرحوم میرزا اسماعیل گرکانی مستوفی:]

از قراری که میرزا صادق سررشته دار نوشته است موافق سررشته جات صحیح است تا واضح باشد [محل مهر میرزا اسماعیل:] محمد اسماعیل.

III

[صورت مصالحه نامچه که راقم حروف سپرده:]

به مصالحه شرعیه قبول نمود عالی جاه معلی جایگاه عزت و سعادت همراه

تربت پاکان، ج 1، ص: 367

سرکار محمد کاظم خان خلف صدق مرحمت و غفران پناه محمد حسین خان کاشانی همگی و تمامی منافع آب و زمین یک دانگ و نیم مشاع ازجمله شش دانگ مزرعه و قنات موسومه به قنات علی آباد وقفی سرکار فیض آثار بضعه احمدی صلی اللّه علیه و آله که مزرعه و قنات مزبوره واقع است به قم در محال سراجه مع جمیع ما یتعلق بها و ینسب الیها از طاحونه واقعه در اراضی وقفی و غیره کائنا ما کان آنچه را

شرعا و عرفا از مزرعه و قنات دانند و شناسند سواء ذکر ام لم یذکر که بهذه الحدود است:

غربا به اراضی زعفرانی- شمالا به اراضی متصرفی صاحبان سه ده- جنوبا به اراضی جعفرآباد- شرقا به کویر زیر جاده کاشان که به قمرود می رود

از جناب مستطاب وحید العصر و الزمان [فخر المحققین و المدققین مجتهد العصر و الزمان اشرف الحاج حاجی سید اسماعیل سلمه اللّه تعالی] از حال تحریر که ابتدای میزان هذه السنه 1259 است که توشقان ئیل خیریت دلیل است الی مضی بیست سال تمام و کمال که عبارت از بیست رفع محصول شتوی و صیفی بوده باشد در عوض مبلغ دویست و ده تومان به پول ریال بیست و هشت نخودی محمد شاهی مشروط بر آن که عالی جاه معظم الیه به اذن سرکار وحید العصری در مدت مرقوم مبلغ یک صد تومان به پول منعوت علاوه بر وجه مصالحه مزبوره در قنات و طاحونه مزبوره در یک دانگ و نیمه مزبوره اخراجات نماید، چنانچه کار قنات و مزرعه و طاحونه به اتمام رسید فبها، و الا در خرج چیزی از مبلغ مزبور باقی ماند عالی جاه مزبور دستی به وقف بدهند و هرگاه نقصانی و کسری داشته باشد در عهده وقف است که از مال المصالحه کسر گذارند. و مال المصالحه مزبوره را از قرار تقسیط بقسط السنه به تفصیل که در سال اول مبلغ یک تومان و در سنوات بعد از قرار مضاعف در هرسالی یک تومان تا مدت مرقومه فوقیه حسب الحواله سرکار

تربت پاکان، ج 1، ص: 368

شریعت مدار مهم سازی نمایند.

شرط دیگر آن که فرضا شرکاء دیگر از قرار یک صد تومان در یک دانگ نیمه مزبوره

خرج قنات مزبوره نکنند رسدی آنها را جناب وحید العصری به عالی جاه مومی الیه واگذار نمایند. به مال المصالحه مرقومه و شرط مزبوره علی نهج المزبور صیغه جاری شد. به تاریخ سنه یک هزار و دویست و پنجاه و نه. [محل مهر:] أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ عبده محمد کاظم.

* [ثبت] الامر کما رقم فی الکتاب من البدایه الی النهایه بحذافیره لدی.

اسماعیل بن جعفر الرضوی.

* الامر کما رقم فیه. عبده موسی بن ابو طالب الحسینی.

* وقع جمیع ما رقم فیه [محل مهر مرحوم آقا سید جعفر سرکشیک:] جعفر الرضوی.

* قد وضح وصح جمیع مازبر فیه [محل مهر عالی جاه میرزا محمد حسین مستوفی سرکار فیض آثار:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین محمد حسین.

* بسم اللّه خیر الاسماء- قد ثبت الامر کما رقم فیه لدی [محل مهر میرزا محمد حسین:] عبده حسین بن احمد الرضوی.

* بسم اللّه خیر الاسماء- قد ثبت وقوع المصالحه کما سطر فیه عندی [محل مهر مرحوم میرزا محمد رضا متولی باشی:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین عبده محمد رضا الحسینی.

[و شهادت و توقیع ملا کاظم و آقا سید حسن و آقا ابو القاسم].

به اجاره عالی شان حاجی محمد شاه [مهر:] یا محمد ادرکنی.

(7) مزرعه بطلیجرد به اجاره اشخاص مفصله: اقل عباد اللّه محمد علی،

تربت پاکان، ج 1، ص: 371

آقا سید محسن، آقا سید حسن فراش حرم، حاجی سید عبد اللّه [مهرها:] عبده الراجی محمد علی، عبد اللّه الرضوی.

(8) مزرعه شریف آباد قمرود به تاریخ مزبور به اجاره اشخاص مفصله:

آقا میر محمد علی ولد آقا سید شریف، میر عبد الصمد (ثانیا به حاجی ملا حسن اجاره داده)، حاجی ملا حسن.

باغات

(1) باغ معصوم آباد به اجاره به عنوان مصالحه به میرزا محمد حسین سرکشیک و میرزا آقا ولدان مرحوم میرزا سید احمد [مهر:] عبده حسین بن احمد الرضوی.

(2) باغ مرادآباد به اجاره اشخاص مفصله: آقا سید حسین فراش حرم، سید آقا جان، آقا سید مهدی، آقا میر عبد الکریم [مهرها:] عبده سید حسین الرضوی، عبده الراجی محمد تقی الرضوی، مهدی الرضوی، کریم الموسوی.

(3) باغچه نو به اجاره جناب میرزا حبیب اللّه و حاجی ملا حسن مشعل دار بالمناصفه از بابت اراضی باغچه مزبوره [مهر:] عبده حسن بن ابو القاسم.

مستغلات

(1) خان آجری و دکاکین وقفی مرحوم میرزا ابو القاسم که تولیت آن با اولاد مرحوم میرزا محمد ابراهیم مستوفی سرکار فیض آثار است و در تصرف ایشان می باشد. از ابتداء نوروز فیروز سنه آتیه ئیلان ئیل الی انقضاء مدت سه سال شمسی تمام و کمال.

(2) خان آجری قدیمی به اجاره میرزا احمد مشرف و ولدان مرحوم آقا سید اسماعیل سرکشیک از ابتداء سنه آتیه ئیلان ئیل الی انقضاء مدت سه سال شمسی تمام و کمال. مقرر و مشروط بر آن که مبلغ چهل تومان در سال اول خرج تعمیر خان

تربت پاکان، ج 1، ص: 372

مزبور بنمایند و از بابت وجه اجاره

مرقومه محسوب دارند بهذه التفصیل: میرزا احمد، سید حسین، میرزا آقا.

(3) حمام مدرسه فیضیه به اجاره اقل عباد اللّه محمد علی صاحب نسق و آقا سید جعفر سرکشیک بالمناصفه [مهرها:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین محمد علی، جعفر الرضوی.

(4) حمام مدرسه غیاثیه به اجاره میرزا بهاء الدین سرکشیک.

(5) حمام واقعه در دار الخلافه طهران با حاجی سید محمد خطیب.

(6) حمام واقعه در همدان.

(7) دکاکین بازارچه قدیمی از اندرونی و بیرونی به اجاره حاجی سید محمد خطیب و میرزا صفی خادم [مهرها:] عبده الراجی محمد الرضوی، عبده صفی الرضوی.

(8) اراضی متفرقه از قرار جزو علی حده که در تصرف اشخاص مفصله موافق ثبت دفتر سرکار.

قراء

(1) قریه سیرویه از بابت چهار دانگه به اجاره میرزا سید حسین کلیددار [مهر:] لا اله الا اللّه الملک الحق المبین عبده محمد حسین الحسینی.

(2) قریه فردو حسب المقاطعه رعایای قریه مزبوره.

(3) قریه دشیر و پرچون واقعه در محال سلطانیه به اجاره حاجی سید محمد خطیب [مهر:] عبده الراجی محمد الرضوی.

(4) قریه تبرته واقعه در بلوک ساروق من محال فراهان به اجاره میرزا سید حسین کلیددار و آقا سید جعفر سرکشیک و میر عبد الکریم سرکشیک و اقل خلیقه محمد علی صاحب نسق یک ساله نقد: 100 تومان (سرکار فیض آثار: 90 تومان- صرف تعمیر بقعه امام زادگان تبرته: 10 تومان). [مهرها:] کریم

تربت پاکان، ج 1، ص: 373

الموسوی، جعفر الرضوی، محمد علی، لا اله الا اللّه الملک الحق المبین عبده محمد حسین الحسینی.

(5) قریه اسماعیل آباد از بابت باغ قریه مزبوره واقعه در محال ساوه به اجاره میرزا صفی.

[حاشیه:]

الی انقضاء مدت سه سال شمسی تمام و کمال در مزارع و باغات و قراء، و در

مستغلات از ابتداء نوروز فیروز سنه آتیه ئیلان ئیل الی انقضاء مدت سه سال شمسی تمام و کمال مقرر و مشروط بر آن که مال المصالحه مزارع و باغات و قراء از قرار قسط السنوات و مال المصالحه مستغلات را از قرار سالی سه قسط که هر قسطی چهار ماه بوده باشد کارسازی نمایند و الا اختیار فسخ با عمال و مباشرین سرکار بوده باشد و مخارج تنقیه القنوات و تعمیرات مستغلات در عهده عمال و مباشرین سرکار است. علی النهج المرقوم صیغه مصالحه صورت جریان و انعقاد پذیرفت.

تحریرا فی نهم شهر رمضان المبارک مطابق میزان هذه السنه لوی ئیل 1260.

خاصه کشیک مزبور بوده باشد معتبر دانسته، احترام او را منظور دارند و کمال اهتمام در خدمات مرجوعه خود به عمل آورند.

تحریرا بتاریخ شهر جمادی الاول 1236.

[مهر:] الواثق باللّه الغنی اسد اللّه الحسینی

فراش حرم/ میرزا سید ولد میرزا میران/ آقا سید آقا جانی حاجی/ آقا سید مهدی/ میر محمد علی ولد شریف/ میرزا صفی ولد میرزا میران/ آقا سید ابراهیم ولد آقا سید حسن/ سید صادق ولد آقا سید آقا جان/ میر محمد رضای ولد آقا سید حسین/ سید باقی و میرزا صفی/ سید وهاب ولد آقا سید مهدی/ سید رضی ولد میرزا یحیی/ ملا علی محمد خازن/ سید ابراهیم مهمان دار/ ملا حسین ملا یحیی/ میرزا فتح اللّه/ میر علی اکبر فراش صفه/ ملا صادق فراش مسجد/ ملا عباس ابو/ میرزا کوکب ولد میرزا ما شاء اللّه/ سید رضای ولد میر تقی/ میرزا عبد اللّه ولد میر

تربت پاکان، ج 1، ص: 377

شرف الدین/ ملا علی اکبر حافظ/ میر محسن ولد میر عبد الکریم از بابت ملا آقا جانی/ سید حسین ولد سید نصر اللّه/ ملا جعفر صحاف/ ملا باقر سرکار/ حاجی شیخ زکی مؤذن/ سید آقا جان قاپوچی.

از قرار سنوات سابق یک شبانه روز ازجمله سه شبانه روز در آستانه مقدسه متبرکه به محافظت و محارست سرکار فیض آثار مشغول بوده و دقیقه ای خود را از خدمات محوله به خود معاف ندارند و اجناسی که به هم برسد از قبیل فروش و قنادیل و پرده و شرفه و شمع دان و غیره به اطلاع و استحضار داعی دوام دولت ابد مدت قاهره تسلیم صاحب جمعان سرکار نموده، قبض الواصل به خط مشرف سرکار حاصل و به نظر رسانیده و وجوه نقد که به صیغه نذورات جمع آید به اطلاع داعی فی مابین خدام به سویت تقسیم نمایند و در هر باب لازمه سعی و اهتمام را به عمل آورده، تخلف نورزند. کتاب خیریت

اکتساب دفتر استیفاء و مشرف سرکار فیض آثار سواد تعلیقه را در دفاتر خود ثبت و ضبط نمایند.

تحریرا فی جمادی الثانی سنه 1267.

رسد از مقوله فروش و ظروف و قنادیل و شرفه و شمع دان و غیره به اطلاع داعی دوام دولت قاهره تسلیم صاحب جمعان سرکار فیض آثار نموده، قبض الواصل به خط کتاب و مشرف سرکار حاصل و به نظر رسانند و نقدی که به هم رسد فی ما بین خدام والامقام تقسیم نمایند و اجناسی که به هم رسد از قبیل گوسفند و غیره به

تربت پاکان، ج 1، ص: 379

دستور قبل قرار داده شده است نیز فی مابین خدام والامقام به سویت تقسیم نموده، درین باب لازمه سعی و اهتمام را به عمل آورده، تخلف و انحراف نورزند. کتاب دفتر استیفاء و مشرف سرکار فیض آثار سواد تعلیقه را جهت استحضار خود در سررشته جات ثبت [و] ضبط نمایند.

به تاریخ غره ذی الحجه الحرام مطابق سنه 1273.

سراجه که یک رشته قنات دارد.

6) مزرعه بطلی جرد سراجه که یک رشته قنات دارد بالتمام.

7) مزرعه شریف آباد قمرود مشهور به معصومه که یک رشته قنات دارد بالتمام.

8) مزرعه زاویه منصور بیک که در دفاتر قدیم بدین موجب نوشته بود:

بالتمام، و معمولی حال که در تصرف خدام است: خالصه نصف وقفی نصف.

9) مزرعه مبارک آباد بالتمام.

10) مزرعه هسته.

11) مزرعه کمیدان.

12) مزرعه بندرآباد.

13) مزرعه هستجه مشهور به هستجه علیا که در دفاتر قدیم چهل خروار آب داشته.

14) مزرعه کهنه ازجمله 15 خروار آب ده خروار.

15) مزرعه قزوان ازجمله 120 خروار آب سی خروار.

16) مزرعه کوار که ازجمله نهر رود آب لنجرود می برد و چهار حصه رسد کوار است ازجمله 6 دانگ یک دانگ.

17) مزرعه طبشقران.

II

سایر موقوفات:

1) باغ تکیه وقف مسجد جناب امام حسن عسکری علیه السلام.

2) باغ وقفی سرکار علی بن جعفر که سه خروار آب رود دارد. تربت پاکان ؛ ج 1 ؛ ص380

باغ و اراضی امام زاده سلطان که هشت خروار آب دارد.

4) باغ میر علی وقف شاه احمد قاسم.

5) اراضی باغ علی آباد وقف شاهزاده جعفر و شاهزاده حسن و شاهزاده حسین.

تربت پاکان، ج 1، ص: 381

6) دکاکین موقوفات مدرسه غیاثیه واقعه در گذر میدان.

7) مزرعه طیب و طاهر موقوفه شاهزاده طیب و طاهر.

8) مزرعه ابرستجان رسد موقوفات شاهزاده محسن.

9) مزرعه مشهد علیا و سفلی که از مزرعه مزدجان موضوع است از بابت رسد موقوفات شاه جعفر و شاهزاده ابراهیم.

10) مزرعه براوستان ازجمله امام زاده جعفر، از بابت مزرعه قل درویش مشهور به چال قلندران.

11) مزرعه دریوج مشهور به زیادآباد به اسم موقوفات ملا کمال که حال جزو شهرستان است.

12) مزرعه شهرستان به اسم موقوفات سرکار سید عشق علی.

13) مزرعه محمودآباد

چیلان گیر موقوفات امام زاده محمود منصور که واقف شاه طهماسب ماضی بوده.

14) مزرعه مهرویان رودآب موقوفات تکیه حسین علی که پنج خروار آب دارد.

15) مزرعه باغ ریاح و تکیه علیا که ازجمله 25 خروار آب و اراضی وقف شاه حمزه که حال جزو مزدیجان است.

III

خالصه جات موافق دفاتر قدیم و موافق معمول حال:

باغات

1) باغ بقا مشهور به باغ خواجه علی که اراضی آن خالصه است واقعه در درب اصفهان که حال قنات آن خراب شده.

2) باغ دولت خانه والنگ خالصه قدیم که تیول وقایع نگار است.

3) باغ و اراضی تکیه خلیفه جان بابا مشهور به باغ شاه خالصه که تیول میرزا یوسف گرجی است.

تربت پاکان، ج 1، ص: 382

4) باغ میدان و اراضی تکیه حصاران.

5) باغ بااو واقعه در خارج شهر.

مزارع

1) مزرعه کمال آباد خالصه جزو جمکران.

2) مزرعه بندرآباد جزو براوستان.

3) مزرعه خمیهن ازجمله 60 خروار آب از بابت موقوفات امام.

4) مزرعه محمودآباد خالصه که قدر آن معلوم نبود.

5) مزرعه جمالیه خالصه جدید انتقالی که جزو شهرستان است و وقف است.

6) مزرعه علی قلی خلیفه و ولی قلی خلیفه مشهور به قبان خانی که دو رشته قنات دارد. ضبطی بالتمام.

7) مزرعه طبشقران ازجمله 145 خروار آب که هشتاد خروار وقفی آستانه حضرت نوشته بودند. سهم اربابی و خالصه مشخص نبود.

8) مزرعه ابرستجان ازجمله 120 خروار آب بعد از وضع رسد موقوفات خالصه.

9) مزرعه شاه قلی ازجمله 140 خروار آب سوای رسد موقوفات و اربابی.

10) مزرعه قمرود میر سراج مشهور به سرآبی و دوه لو قمرود که سه رشته قنات دارد و به چهل و هشت سنبله قسمت می شود و هشت سنبله و نیم آن اربابی است و رسد خانلر خان، و تتمه

وقفی است و به اربابی معمول شده. وقف مدرسه محمدیه بیک بیگدلی و وقف مدرسه مرند .

11) موقوفات مدرسه محمد بیک بیگدلی که جزو شهرستان شده از قزوان،

تربت پاکان، ج 1، ص: 383

از بابت خالصه و تکیه میرزا مسلم شاه.

12) مزرعه خواجکان که در دفاتر قدیم جوردکان نوشته بودند.

VI

موقوفات بلوک قهستان:

مزرعه باوره بالتمام. موقوفات مشهد شاه عبد اللّه و شاه منصور و چهار همسر اولاد جناب امام موسی سه دانگ، خالصه سه دانگ.

تربت پاکان، ج 1، ص: 384

هشت پر و هشت گوشه بدنه مرقد

[نوشته های حواشی کاشیها که یکی از آنها ابیاتی فارسی است نیز خوانده می شود]

تربت پاکان، ج 1، ص: 395

11) نمونه کاشی های تزیینی لبه مرقد (از زاویه های شمال شرقی و غربی)

[با رقم «کتبه علی بن محمد بن ابی طاهر در پایان کتیبه حاشیه]

تربت پاکان، ج 1، ص: 396

12) نمونه ای دیگر از کاشی های تزیینی لبه مرقد

[زاویه شرقی و بالاسر]

تربت پاکان، ج 1، ص: 397

13) آغاز کتابه دیواره کاشی گرداگرد مرقد

تربت پاکان، ج 1، ص: 398

14) قسمتی دیگر از همان کتیبه و دیواره

تربت پاکان، ج 1، ص: 399

15) قسمتی دیگر از همان دیواره در پایین پا

[مشتمل بر نام بانی]

تربت پاکان، ج 1، ص: 400

16) دنباله کتیبه دیواره کاشی [برابر مقبره شاه صفی]

تربت پاکان، ج 1، ص: 401

17) دنباله کتیبه دیواره کاشی

تربت پاکان، ج 1، ص: 402

18) در طلای مدخل روضه مقدس

تربت پاکان، ج 1، ص: 403

19) نمایی از داخل حرم

تربت پاکان، ج 1، ص: 404

20) نمایی دیگر از داخل حرم

[کتیبه کمربندی اول و نوشته پنج سطری مربوط به آینه کاری حرم)

تربت پاکان، ج 1، ص: 405

21) محراب مسجد موزه

تربت پاکان، ج 1، ص: 406

22) تزیینات آینه کاری مسجد موزه

تربت پاکان، ج 1، ص: 407

23) آرایش ظریف کاشی کاری سقف مسجد موزه

تربت پاکان، ج 1، ص: 408

24) آرایش کاشی کاری پایه های گنبد مسجد موزه

تربت پاکان، ج 1، ص: 409

25) ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 410

26) نمایی دیگر از ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 411

27) ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 412

28) نمای داخل ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 413

29) بدنه شرقی ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 414

30) نیمه نخستین کتیبه پایین ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 415

31) نیمه دوم کتیبه پایین ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 416

32) آغاز کتیبه بالای ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 417

33)

قسمت میانه کتیبه کمربندی مزبور

تربت پاکان، ج 1، ص: 418

34) پایان کتیبه کمربندی مزبور

تربت پاکان، ج 1، ص: 419

35) بدنه شرقی ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 420

36) قوسی های طاق بند ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 421

37) نام هنرمندان تعمیرکار ایوان طلا در میانه دو قوسی طاق بند

تربت پاکان، ج 1، ص: 422

38) پایان کتیبه طاق بند ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 423

39) دار الحفاظ ایوان طلا

تربت پاکان، ج 1، ص: 424

40) ایوان های دو طرف ایوان طلا

[ایوان شرقی]

تربت پاکان، ج 1، ص: 425

41) ایوان آینه

تربت پاکان، ج 1، ص: 426

42) ایوان شمالی صحن عتیق

تربت پاکان، ج 1، ص: 427

43) سردر شمالی صحن عتیق [ایوان جنوبی مدرسه فیضیه)

تربت پاکان، ج 1، ص: 428

44) همان سردر

تربت پاکان، ج 1، ص: 429

45) همان سردر، نیمه نخستین کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 1، ص: 430

46) همان سردر، قسمت میانه کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 431

47) همان سردر، قسمت اخیر کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 432

48) همان سردر، آرایش جرز غربی

تربت پاکان، ج 1، ص: 433

49) همان سردر، آرایش جرز شرقی

تربت پاکان، ج 1، ص: 434

50) مقبره فتحعلی شاه، زاویه شمال شرقی

تربت پاکان، ج 1، ص: 435

51) مقبره فتحعلی شاه، لوح سنگی شاه نشین شمال غربی

تربت پاکان، ج 1، ص: 436

52) مقبره محمد شاه، نمای درونی

تربت پاکان، ج 1، ص: 437

53) مقبره محمد شاه، مقرنس سقف

تربت پاکان، ج 1، ص: 438

54) مقبره محمد شاه، مقرنس سقف

تربت پاکان، ج 1، ص: 439

55) سنگ قبر محمد شاه قاجار

تربت پاکان، ج 1، ص: 440

56) مقبره مهد علیا

تربت پاکان، ج 1، ص: 441

57) مقبره مهد علیا

تربت پاکان، ج 1، ص: 442

58) صحن نو، نمونه تزیین و کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 443

59) صحن نو، پایان بخش اول کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 444

60) صحن نو، همان قسمت کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 445

61) صحن نو،

پایان کتیبه گرداگرد صحن

تربت پاکان، ج 1، ص: 446

62) صحن نو، ایوان شرقی

تربت پاکان، ج 1، ص: 447

63) صحن نو، ایوان شرقی

تربت پاکان، ج 1، ص: 448

64) صحن نو، ایوان جنوبی

تربت پاکان، ج 1، ص: 449

65) صحن نو، ایوان شمالی

تربت پاکان، ج 1، ص: 450

66) سردر شرقی صحن نو

تربت پاکان، ج 1، ص: 451

67) همان سردر

تربت پاکان، ج 1، ص: 452

68) سردر شمالی صحن نو

تربت پاکان، ج 1، ص: 453

69) صندوق قبر شاه صفی، موزه قم

تربت پاکان، ج 1، ص: 454

70) صندوق قبر شاه صفی، موزه قم

تربت پاکان، ج 1، ص: 455

71) مقبره شاه عباس دوم

تربت پاکان، ج 1، ص: 456

72) مقبره شاه عباس دوم

تربت پاکان، ج 1، ص: 457

73) مقبره شاه عباس دوم، پایان کتیبه

تربت پاکان، ج 1، ص: 458

74) مقبره شاه عباس دوم، آرایش سنگ های مرمر ازاره بنا

[بدنه غربی راهرو همین مقبره از درون حرم مطهر]

تربت پاکان، ج 1، ص: 460

75) مقبره شاه سلیمان

تربت پاکان، ج 1، ص: 461

76) مقبره شاه سلیمان

تربت پاکان، ج 1، ص: 462

77) مقبره شاه سلیمان

تربت پاکان، ج 1، ص: 463

80) مقبره شاه سلیمان، پایان کتیبه کمربندی

تربت پاکان، ج 1، ص: 465

سند شماره 1

تربت پاکان، ج 1، ص: 466

سند شماره 2

تربت پاکان، ج 1، ص: 467

سند شماره 3

تربت پاکان، ج 1، ص: 468

سند شماره 3

تربت پاکان، ج 1، ص: 469

سند شماره 3

تربت پاکان، ج 1، ص: 470

سند شماره 3

تربت پاکان، ج 1، ص: 471

سند شماره 3

تربت پاکان، ج 1، ص: 472

سند شماره 5

تربت پاکان، ج 1، ص: 473

سند شماره 6

تربت پاکان، ج 1، ص: 474

سند شماره 7

تربت پاکان، ج 1، ص: 475

ضمیمه سند شماره 7

تربت پاکان، ج 1، ص: 476

سند شماره 8

تربت پاکان، ج 1، ص: 477

سند شماره 9

تربت پاکان، ج 1، ص: 478

سند شماره 10

تربت پاکان، ج 1، ص: 479

سند شماره 10- نمونه ای دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 480

سند شماره 11

تربت

پاکان، ج 1، ص: 481

سند شماره 12

تربت پاکان، ج 1، ص: 482

سند شماره 12- نمونه ای دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 483

سند شماره 12- نمونه ای دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 484

سند شماره 12- نمونه ای دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 485

سند شماره 13- نمونه ای مورخ 15 رجب 1052

تربت پاکان، ج 1، ص: 486

سند شماره 13- نمونه ای مورخ 17 رجب 1052

تربت پاکان، ج 1، ص: 487

سند شماره 13- نمونه ای مورخ 27 رجب 1052

تربت پاکان، ج 1، ص: 488

سند شماره 14

تربت پاکان، ج 1، ص: 489

سند شماره 15

تربت پاکان، ج 1، ص: 490

سند شماره 16

تربت پاکان، ج 1، ص: 491

سند شماره 17

تربت پاکان، ج 1، ص: 492

سند شماره 18

تربت پاکان، ج 1، ص: 493

سند شماره 19

تربت پاکان، ج 1، ص: 494

سند شماره 20

تربت پاکان، ج 1، ص: 495

سند شماره 21

تربت پاکان، ج 1، ص: 496

سند شماره 22

تربت پاکان، ج 1، ص: 497

سند شماره 23

تربت پاکان، ج 1، ص: 498

سند شماره 24

تربت پاکان، ج 1، ص: 499

سند شماره 26

تربت پاکان، ج 1، ص: 500

سند شماره 27

تربت پاکان، ج 1، ص: 501

سند شماره 29

تربت پاکان، ج 1، ص: 502

سند شماره 30

تربت پاکان، ج 1، ص: 503

سند شماره 31

تربت پاکان، ج 1، ص: 504

سند شماره 33

تربت پاکان، ج 1، ص: 505

سند شماره 34

تربت پاکان، ج 1، ص: 506

سند شماره 35

تربت پاکان، ج 1، ص: 507

سند شماره 35- با متنی دیگر

تربت پاکان، ج 1، ص: 508

سند شماره 36

تربت پاکان، ج 1، ص: 509

سند شماره 37

تربت پاکان، ج 1، ص: 510

سند شماره 38

تربت پاکان، ج 1، ص: 511

سند شماره 39

تربت پاکان، ج 1، ص: 512

سند شماره 1- 41

تربت پاکان، ج 1، ص: 513

سند شماره 2- 41

تربت پاکان، ج 1، ص: 514

سند شماره 3- 41

تربت پاکان، ج 1، ص: 515

سند شماره 4- 41

تربت پاکان، ج 1، ص: 516

سند شماره 42

تربت پاکان، ج 1، ص: 517

سند شماره 43

تربت پاکان، ج 1، ص: 518

سند شماره

43

تربت پاکان، ج 1، ص: 519

سند شماره 44

تربت پاکان، ج 1، ص: 520

سند شماره 45

تربت پاکان، ج 1، ص: 521

سند شماره 1- 46

تربت پاکان، ج 1، ص: 522

سند شماره 2- 46

تربت پاکان، ج 1، ص: 523

سند شماره 47

تربت پاکان، ج 1، ص: 524

سند شماره 48

تربت پاکان، ج 1، ص: 525

سند شماره 50

تربت پاکان، ج 1، ص: 526

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 527

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 528

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 529

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 530

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 531

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 532

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 533

سند شماره 51

تربت پاکان، ج 1، ص: 534

سند شماره 52

تربت پاکان، ج 1، ص: 535

سند شماره 52

تربت پاکان، ج 1، ص: 536

سند شماره 52

تربت پاکان، ج 1، ص: 537

سند شماره 52

تربت پاکان، ج 1، ص: 538

سند شماره 52

تربت پاکان، ج 1، ص: 539

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 540

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 541

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 542

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 543

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 544

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 545

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 546

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 547

سند شماره 53

تربت پاکان، ج 1، ص: 548

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 549

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 550

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 551

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 552

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 553

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 554

سند شماره 54

تربت پاکان، ج 1، ص: 555

سند شماره 55

تربت پاکان، ج 1، ص: 556

سند شماره 55

تربت پاکان، ج 1، ص: 557

سند شماره 56

تربت پاکان، ج 1، ص: 558

سند شماره 56

تربت پاکان، ج 1، ص: 559

پشت سند شماره 56

تربت پاکان، ج 1، ص: 560

سند شماره

57

تربت پاکان، ج 1، ص: 561

سند شماره 57

تربت پاکان، ج 1، ص: 562

سند شماره 57

تربت پاکان، ج 1، ص: 563

سند شماره 57 [پشت سند]

تربت پاکان، ج 1، ص: 564

سند شماره 57 [پشت سند]

تربت پاکان، ج 1، ص: 565

سند شماره 57 [پشت سند]

تربت پاکان، ج 1، ص: 566

سند شماره 58

تربت پاکان، ج 1، ص: 567

سند شماره 59

تربت پاکان، ج 1، ص: 568

سند شماره 60

تربت پاکان، ج 1، ص: 569

سند شماره 61

تربت پاکان، ج 1، ص: 570

سند شماره 62

تربت پاکان، ج 1، ص: 571

سند شماره 63

تربت پاکان، ج 1، ص: 572

سند شماره 64

تربت پاکان، ج 1، ص: 574

سند شماره 65

تربت پاکان، ج 1، ص: 575

سند شماره 1/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 576

سند شماره 2/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 577

سند شماره 3/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 578

سند شماره 4/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 579

سند شماره 5/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 580

سند شماره 6/ 67

تربت پاکان، ج 1، ص: 581

نمونه ای از عرض های متولیان تفویضی آستانه

تربت پاکان، ج 1، ص: 582

نمونه ای دیگر از عرض های متولیان تفویضی آستانه

تربت پاکان، ج 1، ص: 583

نمونه ای دیگر از عرض های متولیان تفویضی آستانه

تربت پاکان، ج 1، ص: 584

سند شماره 71

تربت پاکان، ج 1، ص: 585

سند شماره 72

تربت پاکان، ج 1، ص: 586

سند شماره 73

تربت پاکان، ج 1، ص: 587

سند شماره 74

تربت پاکان، ج 1، ص: 588

روی سند شماره 75

تربت پاکان، ج 1، ص: 589

پشت سند شماره 75

تربت پاکان، ج 1، ص: 590

سند شماره 81

تربت پاکان، ج 1، ص: 591

سند شماره 82

تربت پاکان، ج 1، ص: 592

سند شماره 83

تربت پاکان، ج 1، ص: 593

سند شماره 85

تربت پاکان، ج 1، ص: 594

سند شماره 88

تربت پاکان، ج 1، ص: 595

سند شماره 89

تربت پاکان، ج 1، ص: 596

سند شماره 90

تربت پاکان، ج 1، ص: 597

سند شماره 91

تربت پاکان، ج 1، ص: 598

سند شماره 92

تربت پاکان، ج 1، ص: 599

سند شماره 93

تربت پاکان،

ج 1، ص: 600

سند شماره 94

تربت پاکان، ج 1، ص: 601

سند شماره 95

تربت پاکان، ج 1، ص: 602

سند شماره 96

تربت پاکان، ج 1، ص: 603

سند شماره 97

تربت پاکان، ج 1، ص: 604

سند شماره 98

تربت پاکان، ج 1، ص: 605

سند شماره 99

تربت پاکان، ج 1، ص: 606

سند شماره 100

تربت پاکان، ج 1، ص: 607

سند شماره 101

تربت پاکان، ج 1، ص: 608

سند شماره 102

تربت پاکان، ج 1، ص: 609

سند شماره 103

تربت پاکان، ج 1، ص: 610

سند شماره 104

تربت پاکان، ج 1، ص: 611

سند شماره 105

تربت پاکان، ج 1، ص: 612

سند شماره 107

تربت پاکان، ج 1، ص: 613

سند شماره 108

تربت پاکان، ج 1، ص: 614

سند شماره 109

تربت پاکان، ج 1، ص: 615

سند شماره 110

تربت پاکان، ج 1، ص: 616

سند شماره 111

تربت پاکان، ج 1، ص: 617

سند شماره 112

تربت پاکان، ج 1، ص: 618

سند شماره 113

تربت پاکان، ج 1، ص: 619

سند شماره 1/ 120

تربت پاکان، ج 1، ص: 620

سند شماره 2/ 120

تربت پاکان، ج 1، ص: 621

سند شماره 122

تربت پاکان، ج 1، ص: 622

سند شماره 123

تربت پاکان، ج 1، ص: 623

سند شماره 124

تربت پاکان، ج 1، ص: 624

سند شماره 125

تربت پاکان، ج 1، ص: 625

سند شماره 129

تربت پاکان، ج 1، ص: 626

سند شماره 131

تربت پاکان، ج 1، ص: 627

سند شماره 132

تربت پاکان، ج 1، ص: 628

سند شماره 133

تربت پاکان، ج 1، ص: 629

سند شماره 134

تربت پاکان، ج 1، ص: 630

سند شماره 135

تربت پاکان، ج 1، ص: 631

سند شماره 136

تربت پاکان، ج 1، ص: 632

سند شماره 137

تربت پاکان، ج 1، ص: 633

سند شماره 139

تربت پاکان، ج 1، ص: 634

سند شماره 140

تربت پاکان، ج 1، ص: 635

سند شماره 141

تربت پاکان، ج 1، ص: 636

سند شماره 142

تربت پاکان، ج 1، ص: 637

سند شماره 143

تربت پاکان، ج 1، ص: 638

سند شماره 144

تربت پاکان، ج 1، ص: 639

سند شماره 145

تربت پاکان، ج 1، ص: 640

شماره 1/ 147

تربت پاکان، ج 1، ص: 641

سند شماره 2/ 147

تربت پاکان،